De eerste Nederlandse IT'er

Ons vakgebied is jong en ontwikkelt zich met zo'n hoge snelheid dat we nauwelijks tijd nemen om stil te staan bij onze eigen geschiedenis. Ik heb het afgelopen jaar een aantal lezingen over Aad van Wijngaarden mogen houden en gemerkt hoeveel verschillen, maar ook overeenkomsten er zijn tussen de informatica in de jaren ’50 en de informatica nu.

Eerste computers waren... vrouwen

Het is nog geen mensenleven geleden dat de eerste associatie bij het woord 'computer' geen apparaat was, maar een mens. Toen Van Wijngaarden in 1947 bij het Mathematisch Centrum in Amsterdam kwam te werken, kreeg hij de leiding over de computers: jonge vrouwen, geselecteerd op hun rekenvaardigheden, die een dagtaak hadden aan het doorrekenen van grote tabellen met uitkomsten van functies voor verschillende invoerwaarden. Vanuit Amerika en Engeland klonken grote verhalen over elektronische apparaten die in staat waren het werk van deze menselijke computers automatisch uit te voeren.

Van Wijngaarden werd hier door zijn bazen heen gestuurd om uit te vinden of we in Nederland ook zo’n apparaat zouden moeten bouwen. Hij sprak met John von Neumann en Alan Turing en raakte overtuigd van het nut en de noodzaak van deze elektronische rekenapparaten. Terug in Nederland zette Van Wijngaarden zijn rekenafdeling aan de bouw van de eerste computer op basis van relaisschakelingen. Het Automatische Relais Rekenapparaat Amsterdam (ARRA) werd volledig met de hand gebouw op de Mathematisch Centrum, en zou bekend worden als de eerste Nederlandse computer.

Deze eerste computer heeft weinig indrukwekkende resultaten geleverd. Bij de officiële oplevering op 21 juni 1952 was de ARRA nauwelijks in staat betrouwbare uitvoer te produceren. Om toch iets te kunnen laten zien tijdens het evenement, besloot Van Wijngaarden om de machine een reeks willekeurige getallen te laten genereren. De toenmalige Minister van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap mocht de worp van een dobbelsteen simuleren door op een knop te drukken. De ARRA genereerde inderdaad een aantal willekeurige getallen, maar stopte plotseling met het vervolg.

Van Wijngaarden liet zich echter niet uit het veld slaan en zei: “Dit is een hoogst opmerkelijke situatie: de dobbelsteen balanceert nu op een van de hoekpunten en weet niet welke kant uit te moeten vallen. Als u nu op deze knop drukt geeft u de kubus een zetje en de ARRA zal dan verder gaan met de berekening.” De Minister antwoordde: “Dat is zeer interessant” en verliet tevreden het Mathematisch Centrum. Na deze officiële handeling heeft de ARRA nauwelijks nog enig zinvolle uitvoer geproduceerd en eind 1952 werd besloten de ARRA buiten gebruik te stellen.

Tweede keer was wel raak

Na deze onbevredigende episode besloot Van Wijngaarden de ARRA te verbouwen, wat er in de praktijk op neer kwam dat er een compleet andere machine werd gebouwd. Om financiële en politieke redenen werd de naam ARRA en de suggestie dat het dezelfde machine was gehandhaafd. Deze computer, die later de ARRA II is gaan heten, heeft wel een indrukwekkende staat van dienst opgebouwd. De machine was bijna continu in gebruik en heeft aan vele grote projecten bijgedragen, waaronder de ontwerpen iconische Fokker F27 Friendship.

De parallel met de huidge IT mag duidelijk zijn. Ook het allereerste IT-project in Nederland liep niet zoals gepland, was later klaar en gebruikte meer budget dan verwacht, maar leverde uiteindelijk toch prachtige resultaten op, niet in de laatste plaats vanwege het pionierswerk van Aad van Wijngaarden. Laten we af en toe terugkijken naar onze eigen geschiedenis, te beginnen op 2 november bij de herdenking van Van Wijngaardens honderdste geboortedag.