Onderzoek: aanbestedingsregels staan open source bij overheid in de weg

Staatssecretaris Raymond Knops van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties riep overheden in 2020 in een Kamerbrief op om broncode zoveel mogelijk te delen en beschikbaar te stellen aan de samenleving. Daarbij geldt het uitgangspunt 'Open, tenzij'. "Het gebruik en het vrijgeven van open source liggen in elkaars verlengde. Van een overheid die gebruik maakt van open source software mag immers ook worden verwacht dat ze software die zij zelf ontwikkelt tevens actief deelt met de samenleving", zei Knops daar afgelopen herfst over in de Miljoenennota.

Aanbesteding is een probleem

Maar er zijn nog wat beren op de weg, blijkt nu uit onderzoek dat de directie Digitale Overheid liet uitvoeren. Zo blijken de huidige aanbestedingsregels een veelgehoord struikelblok om voor overheden te kunnen werken. Volgens de onderzoekers worden dienstverleningscontracten nog niet goed begrepen en worden allerlei omzeteisen gesteld. Daardoor zijn het vaak slechts een beperkt aantal grote IT-partijen die opdrachten kunnen verwerven. 

"Om meer ruimte te bieden voor opensource-manier van werken, moet de vorm waarin een aanbesteding is gegoten anders worden ingericht", stelt het rapport. Zo moet er expliciete aandacht komen voor 'opensourceproof aanbesteden' bij de afdelingen inkoop bij overheden, bijvoorbeeld door het openbaar maken van code te verplichten bij opdrachten van overheden. Een andere optie is om de licentiekosten over een bepaalde periode mee te laten wegen in de aanbestedingsprijs.

De onderzoekers adviseren bovendien om open source nog sterker als standaard te positioneren. De ambitie is om altijd open source te werken, behalve bij enkele uitzonderingen. Hoewel er al een aantal uitzonderingsgronden door staatssecretaris Knops geformuleerd zijn, is het volgens het rapport verstandig om te kijken of deze nog scherper te formuleren. Op die manier moet de ruimte om op uitzonderingen terug te vallen te beperken. "Uitzonderingen blijven mogelijk, maar alleen wanneer deze uitzonderingen hoogstnoodzakelijk zijn."

Meer kennis en ervaring nodig

Volgens het onderzoek hangt het anders aanbesteden nauw samen met de beschikbare kennis over open source bij de overheden. Die kennis is nu nog beperkt, menen zij. "Het verdiepen en verspreiden van deze kennis is essentieel, willen overheden komen tot de praktische uitvoering van ‘open, tenzij’. Om die reden is het belangrijk om te investeren in de kennisopbouw over de samenhang tussen open code, gebruikslicenties en communities, en, uiteraard, over de opensource-manier van werken."

Om de kennis over open source te verdiepen en te verspreiden is ook meer technische kennis van IT in het algemeen nodig, evenals een "dieper besef en begrip van de gedigitaliseerde samenleving en de veranderende rol van de overheid daarin". Er zijn al een aantal organisaties die zich richten op het ondersteunen van overheden bij het vinden van aansluiting op de andere manier van werken. Het rapport adviseert om met hen samen te werken en om internationale samenwerking op te zoeken.

Meer kennis kan overheden verder verleiden om ook praktijkervaringen op te doen. "Bijvoorbeeld door ruimte te scheppen voor pilots en experimenten, het belonen van goede voorbeelden met een jaarlijkse prijs, of het leren van projecten die mislukten, ook wel bekend als brilliant failures. De ervaringen die nu al worden opgedaan in verschillende opensourceprojecten, zoals bij de gemeente Buren of Amsterdam, kunnen nog actiever worden gedeeld, bijvoorbeeld in samenwerking met VNG Common Ground en het Kennisnetwerk Open Source (waar al een aantal praktijkvoorbeelden te vinden zijn)."

Stimuleer IT'ers

Het rapport adviseert verder om de verbinding tussen de overheid en open source te stimuleren. Een ander advies is om opesource-ontwikkelaars uit te dagen om meer probleemgedreven en vraaggestuurd te denken. Dit is bijvoorbeeld mogelijk door periodieke hackathons of appathons te organiseren rondom actuele maatschappelijke vraagstukken. Een goed voorbeeld daarvan is de ontwikkeling van CoronaMelder, vinden de onderzoekers. Dit project laat volgens hen zien "welke energie het kan losmaken bij ontwikkelaars en andere geïnteresseerden in open source". Daarnaast kan actiever ingezet worden op matchmaking tussen overheden en ontwikkelaars.

Overheden doen er ook goed aan om het ecosysteem van open source in beeld te brengen, waar het rapport al een start mee heeft gemaakt. Het ecosysteem bestaat namelijk uit een lappendeken van ontwikkelaars, opdrachtgevers, projecten en enkele verbinders, waardoor het lastig kan zijn om zicht te krijgen wie met welke vraag waarheen moet. "Het zou helpen als een dergelijk doorzoekbaar overzicht beschikbaar zou zijn, en ook periodiek zou worden geüpdatet. Zo’n overzicht dient als wegwijzer, matchmaker en kan ook een rol vervullen als monitor voor toekomstige beleidsaanscherpingen. Een dergelijk overzicht zou bijvoorbeeld kunnen worden ondergebracht op het Kennisplatform Open Source."