‘Er is geen ondernemingsspirit’
"Door de terugval in de Nederlandse economie wordt de productiviteit door een mix van factoren negatief beïnvloed: sommige zijn van conjuncturele, andere van structurele aard. Het is daarom moeilijk te bepalen wat precies de oorzaak is van de huidige terugval. We zien snelle stijgingen van de productiviteit in sectoren als de transport en de chemie, maar de textiel blijft bijvoorbeeld achter. Wat de Verenigde Staten betreft zijn de bewijzen voor de positieve effecten van ICT nu nog sterker dan voorheen. Tijdens een recessie is het effect van ICT op de productiviteit altijd minder, omdat mensen minder intensief aan het arbeidsproces deelnemen. Maar we zagen tijdens de conjunctuurdip van de afgelopen jaren een grotere stijging van de arbeidsproductiviteit dan in de vorige recessie. Daarmee zijn de snellere productiviteitsstijgingen in de VS nu tijdens de hele conjunctuurcyclus zichtbaar. Het verschil met Europa, met name Nederland, is structureel geworden: door de hele cyclus heen groeit onze arbeidsproductiviteit 1,5 procent langzamer dan in de VS. Gedurende de hele cyclus zijn ook de ICT-investeringen in Amerika hoger geweest. Waardoor stijgt de Amerikaanse productiviteit zo snel? Het meest saillante verschil is dat de markten in de Verenigde Staten beter functioneren. Verbeteringen in het arbeidsproces worden sneller aan de markt doorgegeven. Wij zijn net zo knap als de Amerikanen, maar het potentieel van ICT wordt hier niet zo snel door ondernemers benut." Hoe kon de arbeidsproductiviteit in de VS blijven stijgen terwijl de ICT-investeringen afnamen? "Het duurt een paar jaar voordat nieuwe ICT optimaal wordt benut. Een Amerikaanse collega meldde mij in 2001 dat van alle verrichte investeringen in de VS toen nog maar de helft volledig werd benut. Alan Greenspan zei eens: ‘Ik had al enige tijd een computer voor me staan die ik niet gebruikte. Plotseling realiseerde ik me dat ik mijn productiviteit ermee kon verhogen.’ Zo’n ervaring had ik zelf ook. Toen ik op reis was, stoorde het me dat ik geen memo’s of notities meer kreeg. Toen pas besefte ik wat er technisch mogelijk was. Dat inzicht heb ik meegenomen in een reorganisatie van de bank waarbij veel meer dan voorheen elektronisch verzonden ging worden. Alle papieren post wordt hier nu bij binnenkomst gescand en op elektronische dragers opgeslagen. Daardoor is alle informatie voor iedereen direct toegankelijk. Ook bij de beveiliging laten we meer over aan de techniek, want we gebruiken tegenwoordig veel meer camera’s. Door dergelijke aanpassingen konden we een personeelsreductie van driehonderd medewerkers doorvoeren. Uiteraard moesten we daarvoor ook de organisatie en het management aanpassen. Dat soort reorganisaties gebeurt in de VS echter sneller dan hier en daarom stijgt de productiviteit in de VS ook sneller." Dit verklaart nog niet waarom juist in Nederland de toename van de arbeidsproductiviteit zo stagneert. "Nederland is een bijzonder geval. Te veel bedrijven hebben hun personeel na de economische hausse te lang vastgehouden, omdat ze eraan gewend waren geraakt dat personeel schaars was. Maar als werknemers niets te doen hebben, daalt hun productiviteit. Pas nu, nu de recessie voor bedrijven voelbaar is, wordt dit effect gecorrigeerd doordat er banen worden geschrapt." Betekent het verschil in managementstijl dat Europa ook in de toekomst zal blijven achterlopen bij de benutting van ICT? "Op korte termijn wel. Maar uit een langetermijnstudie is gebleken dat over de periode tot 2050 de stijging in productiviteit ongeveer dezelfde zal zijn. De reden is dat Europa door de globalisering wordt gedwongen om Amerika te volgen. Dat neemt niet weg dat de economische groei zal achterblijven door het verschil in immigratie" Stel, we willen de arbeidsproductiviteit verhogen. Is het zinvol om meer in ICT te investeren? "Je hebt verschillende soorten arbeidsproductiviteit. Per uur, per werknemer, per mensenleven en over de gehele bevolking gemeten. De productiviteit per uur ligt in Europa niet zo laag, die per werknemer wel. Het grootste deel van het verschil in welvaart tussen Amerika en Europa is toe te schrijven aan het aantal gewerkte uren. Als we de productiviteit gelijk willen trekken, moet er gewoon meer worden gewerkt. Het verschil in welvaart is ongeveer 32 procent, waarvan 28 procent te wijten is aan minder werken, terwijl 4 procent direct te wijten is aan minder technologie. Toch ligt in het mindere aantal gewerkte uren de belangrijkste verklaring waarom ICT in Europa minder snel rendeert, vooral in Nederland. De ICT wordt hier minder goed benut, omdat we minder werken." Is productiviteitsstijging echt van belang bij een oplopende werkloosheid? "Ja, want producten kunnen dan goedkoper worden gemaakt, waardoor bedrijven beter kunnen concurreren. Ga je meer verkopen, dan moet je na enige tijd weer meer investeren. Je moet de economie niet statisch benaderen, maar dynamisch." Begin jaren tachtig waren de economische problemen even groot als nu. Toen is de verkorting van de werkweek ingevoerd en is het in de mode geraakt om minder te gaan werken. In de politiek wordt nu druk gediscussieerd over verlenging van de arbeidsduur. De omslag is toch al aan de gang? "Ja, maar we missen een ‘sense of urgency’. Een groot verschil is dat de buitenwereld nu sneller verandert. In Nederland moet voor alles eerst een draagvlak komen, terwijl het in Azië met grof geweld gaat. Neem een groot Nederlands industrieel bedrijf dat zijn research naar China verplaatst. Een ingenieur kost hier vier keer zo veel als in China, maar hij werkt 30 procent minder. Je hoeft niet het hele verschil weg te werken, maar de loonontwikkeling zal in overeenstemming moeten komen met de productiviteit. Als we meer willen verdienen en beter van onze technologie gebruik willen maken, dan zullen we langer moeten werken. Tegelijkertijd kunnen we van dergelijke offshoring gebruikmaken doordat producten en diensten die we elders inkopen goedkoper worden." Het Europese streven om in 2010 de meest dynamische kenniseconomie te vormen is mislukt. Nu gaat een commissie onderzoeken hoe dat komt. Zitten we niet in een vicieuze cirkel? "Als we in Europa dezelfde dynamiek als in de VS willen bereiken, zullen we grootschalige structurele hervormingen moeten doorvoeren die als gevolg hebben dat de markten flexibeler worden. De gezondheidszorg móet bijvoorbeeld meer aan de markt worden overgelaten. Het ligt politiek moeilijk, maar dat is de enige manier om het betaalbaar te houden en van de nieuwe technologie te profiteren. Een ander belangrijk punt is arbeidsmigratie. We moeten in Europa een vergelijkbaar immigratiebeleid hebben als in de VS, dat op Europees niveau is georganiseerd. We hebben immigranten nodig zowel aan de onderkant als aan de bovenkant van de arbeidsmarkt." "Meer marktwerking, meer gebruik van technologie. Wat moet er gebeuren om in Europa meer innovatie te laten plaatsvinden? De uitgaven aan venture capital zijn voor startende ICT-bedrijven met zo’n 90 procent gedaald." "Toch is de financiering niet het probleem. Er is altijd geld als er genoeg kansen zijn. Een jong bedrijf moet echter toegang tot de markt hebben en dat is in Europa echt een probleem. Maar daarnaast is het een cultuurkwestie en dat valt me elke keer op als ik in de VS ben en met beslissers daar praat. Die jongens van Google waren nog studenten toen ze hun bedrijf oprichtten. In Europa zie je zoiets niet. In laatste instantie gaat het om de ondernemer en daar raak je de kern van het Europese probleem pas echt. Er is geen ondernemingsspirit. De Europese cultuur is ouder, de bevolking vergrijst en zoekt naar een ander soort zekerheid dan de Amerikanen. Het is de tegenstelling van een immigrantencultuur tegenover een rentenierscultuur. Voor een immigrant is de dag van morgen altijd beter dan vandaag. Een rentenier hoopt dat de dag van morgen niet slechter is dan vandaag."