Institutionele inertie remt vernieuwing

Docters van Leeuwen was zijn tijd ver vooruit: het rapport verdween jammer genoeg in de prullenbak. Maatregelen als die uit dit rapport maken het namelijk mogelijk dat ambitieuze projecten van de grond komen. Denk hierbij aan de ambitie om in 2007 75 procent van de overheidsdiensten on-line te hebben. En dat leek ons allemaal wel wat; nooit meer in de rij voor je bouwvergunning! Nederland zou een mooie toekomst tegemoet gaan. Ondanks een slechter economisch tij, zouden we ons in elk geval gaan voorbereiden op de vergrijzing, de onhoudbaar dure zorg en onze kinderen zouden les krijgen met nieuwe methodes. En het was ook haalbaar; technisch waren er vrijwel geen beperkingen. Want in andere bedrijfstakken werd ICT al lang als middel ingezet om te innoveren in processen. Maar wat blijkt; bij de overheid werkt dit heel anders. Gezamenlijke belangen van departementen en overheidsinstellingen worden nauwelijks of te laat herkend. Koninkrijkjes in de zorg, onderwijs en andere uitvoeringsinstellingen worden blijvend met veel elan verdedigd. Onze verwachting is, dat op basis van vrijwilligheid en inzet van ambtenaren, de gestelde ambitie van 75 procent niet gehaald wordt. Het zelfde geldt voor invoering van het elektronische patiëntendossier of het leerlingendossier; zonder regie en procesmanagement komen dit soort megatrajecten nooit van de grond. Dit jaar zal toch echt de aanzet zijn voor herstructurering van Nederland. En dat doet de regering: de miljoenennota geeft nu in elk geval aan dat ICT, innovatie en ontwikkeling in zorg, onderwijs en veiligheid belangrijk zijn voor de concurrentiepositie van Nederland. Nederland-ICT staat dan ook redelijk positief tegenover de hoofdlijnen en ambities. Toch is zij bezorgd over het lage tempo van de uitwerking en de afwezigheid van beschikbare middelen die de hoge ambities moeten waarmaken. Een punt hierbij is dat de overheid zich moet realiseren dat zij als opdrachtgever of ‘launching customer’ van groot belang is. De start van innovatieve projecten door de overheid geeft de gemeenschap een belangrijke impuls om te innoveren. Zij moet vaker het initiatief nemen en durven investeren in ‘mammoetprojecten’ in onderwijs, de zorg, veiligheid. Belangrijk bijkomend effect is dan dat als spin-off van dergelijke omvangrijke projecten tal van nieuwe producten en diensten ontstaan, bijvoorbeeld op het gebied van privacy, authenticatie en standaardisatie. Een toepasselijk voorbeeld van een innovatiestimulerende overheid is de Engelse. Onder de directe leiding van premier Blair is de vernieuwing van de zorgsector ter hand genomen. De overheid heeft hiervoor maar liefst 14 miljard euro vrijgemaakt. Omgerekend zou dit voor Nederland 3,7 miljard zijn. Dat zou toch voldoende moeten zijn om, mits onder regie, ook in Nederland een elektronisch patiëntendossier te krijgen? Nederland is in staat internationale concurrentievoordelen te behalen in sectoren als voedsel, duurzame energie, entertainment, water, transport en logistiek. Versnelling van de invoer van nieuwe technieken als RFID biedt Nederland deze kans. Innovaties in deze sectoren breken echter beperkt door. Versnippering van initiatieven, het ontbreken van gezamenlijke afspraken, het achterblijven van massa (vraagbundeling), het ontbreken van business cases en de betrokkenheid van meerdere partijen waardoor men op elkaar wacht (‘prisoners dilemma’) zijn hiervan de oorzaak. De geformuleerde doelstellingen uit 2001, versus de ambities voor zorg, onderwijs en veiligheid uit de miljoenennota van 2004: veel verschil zit er niet tussen. Alleen tijd. En de tijd begint te dringen. Het ministerie van Economische Zaken laat nu zien dat ze het juiste ambitieniveau heeft en meedenkt aan de koers van Europa. Het is alleen jammer dat ze aan de ene kant probeert ICT onder de aandacht te brengen en dat aan de andere kant de ICT-sector het werken steeds moeilijker wordt gemaakt. Men spreekt van het belang van ICT, maar de pc-privé-regeling wordt afgeschaft. De Stichting Thuiskopie is voornemens om kostprijsverhogende heffingen op hardware te leggen. De douane wil importheffing op lcd-schermen leggen, en ICT-bedrijven worden geconfronteerd met hoge administratieve lasten bij aanbestedingen. Er staan geen nieuwe of vernieuwende inzichten in de begroting voor 2005. Waar het aan voorbij gaat, zijn de echte redenen waarom de innovatie niet goed van de grond komt. Het probleem ligt nog steeds niet in de technologie, niet primair in de regulerende voorwaarden, maar in de institutionele inertie die vernieuwing tegenwerkt. Bestaande instituten zien technologieën als bedreigend voor de eigen situatie en partijen zijn vaak niet bereid te investeren in vernieuwing, als de opbrengst daarvan ergens anders in de keten ligt. In de zorg bijvoorbeeld hebben de verschillende tegengestelde belangen tot gevolg dat de inzet van ICT niet goed van de grond komt. Een innovatie als het elektronisch patiëntendossier is nieuw voor de zorg, maar een technologie die al meer dan tien jaar oud is. De vraag is dus, hoe kan je in de ketens voorwaarden creëren waarbij de vernieuwing vanzelfsprekend wordt en de technologie uiteindelijk de vraag volgt, in plaats van andersom. In hoeverre is de aanpak die Nederland voorstaat uniek in de wereld? En wordt er wel gekeken en geleerd van wat er elders in de wereld gebeurt? Nederland heeft de ambitie uitgesproken koploper te willen zijn op ICT-gebied. Met het voorgestelde beleid is Nederland in 2007 met zekerheid geen top 3-speler in de wereld op innovatie- en ICT-gebied. Maar ach; worden we niet allemaal scherper en creatiever als we tegen een deadline aan zitten? Nu maar hopen dat dat ook niet anders werkt bij de overheid. AUTEUR: Sylvia Roelofs Sylvia Roelofs is directeur vanNederland-ICTBijdragen in de rubriek Opinie staan los van de redactionele opvattingen van AG. De redactie behoudt zich het recht voor artikelen te redigeren en in te korten. Bijdragen voor de rubriek kunnen worden gestuurd aan: ag@wkths.nl onder vermelding van ‘opinie’.___