Controverse rond mobiele telefoons blijft bestaan

De vermelding van de stralingshoeveelheid is niet het enige dat gaat veranderen. Binnen de Europese Gemeenschap moeten mobiele telefoons voortaan voldoen aan strikte grenswaarden voor elektromagnetische straling. Op termijn gelden dergelijke limieten ook voor GSM-stations en zelfs voor antidiefstalpoortjes in winkels. Overigens liggen de stralingsniveaus van GSM-toestellen nu al ruim 50 procent onder de nieuwe normen. De stralingslimiet bedraagt 300 gigahertz. De maatregelen van de EU komen niet uit de lucht vallen. In de Verenigde Staten is een neuroloog vorig jaar een rechtszaak begonnen tegen enkele Amerikaanse ondernemingen, waaronder Motorola, omdat hij ervan overtuigd is dat zijn hersentumor is veroorzaakt door het stra- lingsniveau van zijn mobiele telefoon. De grote fabrikanten ontkennen uiteraard dat hun producten schadelijk zijn voor de gezondheid, maar op de onlangs in Glasgow gehouden BA Festival of Science konden de aanwezige deskundigen het tegendeel ook niet aantonen. Er is, zo moe- sten de medische specialisten toegeven, veel onderzoek nodig. Alasdair Philips, verbonden aan de Britse actiegroep Powerwatch, wees op de gevaren van asbest en andere technieken die ooit veilig werden geacht, maar het niet bleken te zijn. “Mensen zijn in testen nog nooit langdurig blootgesteld aan dit soort straling, dus kunnen we op dit moment geen conclusies trekken.” Hersentumor De onrust over mobiele telefoons begon eigenlijk al in 1993, toen een man uit Florida in het televisieprogramma van Larry King op CNN beweerde dat de hersentumor van zijn vrouw was veroorzaakt door de straling van een mobiele telefoon. Kennelijk waren de fabrikanten er zelf ook niet helemaal gerust op, aangezien al in de jaren negentig verschillende octrooien zijn ingediend voor technieken die straling moeten afschermen. “Blijkbaar hebben deze bedrijven informatie die zij niet met ons willen delen”, vertelde George Carlo, die in het verleden heeft gewerkt voor de Cellular Telecommunications Internet Association, aan de nieuwsdienst van Cnet. Carlo presenteerde in 1999 een geruchtmakende studie waaruit zou moeten blijken dat onder actieve gebruikers van mobiele telefoons aanzienlijk meer gevallen van hersentumoren voorkomen dan onder minder actieve gebruikers. Gebruikers staan er vaak niet bij stil dat zij een relatief sterke microgolfzender bij het oor houden, maar de medische implicaties worden eigenlijk nog maar nauwelijks begrepen. Elektromagnetische straling in het gebied van 10 MHz tot 10 GHz heeft op het menselijk lichaam als voornaamste effect dat er enige opwarming optreedt. De metabolische warmteproductie van een volwassen persoon in rust bedraagt ongeveer 80 watt. Per kilogram lichaamsgewicht wordt dit nagenoeg 1 watt. Bij een matige lichaamsactiviteit loopt de warmteproductie op tot 4 W/kg. Om te voorkomen dat lichaam oververhit raakt, moet de warmte kunnen worden afgevoerd. Dat geldt ook voor warmte die door absorptie van buitenaf het lichaam binnenkomt, bijvoorbeeld van zonnestralen of van microgolven. Een maat voor de hoeveelheid straling die door het lichaam kan worden verdragen is de SAR, de Specific Absorption Rate, uitgedrukt in watt per kilogram (W/kg). Onderzoekingen hebben uitgewezen dat een SAR van circa 4 W/kg over het hele lichaam en gedurende dertig minuten een temperatuurstijging geeft van 1 graad Celcius. Onderzoek van TNO en de Universiteit van Utrecht toonde aan dat de temperatuurstijging bij het gebruik van een mobiele telefoon hooguit 0,2°graden Celsius bedraagt, en dan ook nog voornamelijk net onder de huid. Omdat de warmte normaal gesproken door de bloedsomloop en zweetklieren wordt afgevoerd maken deskundigen zich daarover niet al te veel zorgen. Voor andere effecten zijn, in elk geval volgens de Gezondheidsraad, voorlopig geen wetenschappelijke bewijzen: “Waar dat toch wordt gesuggereerd, gaat het om verkeerde interpretaties van onderzoeksresultaten of om onderzoek dat niet voldoet aan wetenschappelijke kwaliteitseisen”, zo valt te lezen in een advies. Tot nu toe is de wetenschappelijke wereld er van uitgegaan dat blootstelling aan sterke radiografische velden niet het ontstaan van kanker kan veroorzaken of de ontwikkeling ervan kan bevorderen. Maar keiharde weerleggingen bestaan er evenmin. Volgens sommige studies wordt 20 tot 60 procent van de energie van een mobiele telefoon geabsorbeerd door de hersenen. Daarbij moet wel worden aangetekend dat het GSM-toestel het vermogensniveau aanpast, zodat het meestal lager is dan 2 W. Sommige systemen verminderen het zendvermogen van het handtoestel wanneer er niet gesproken wordt. In ongunstige omstandigheden (zoals ver van een basisstation) zal het maximaal vermogen uitgezonden worden. Dat gebeurt volgens Alasdair Philips van Powerwatch echter ook als het toestel een nummer kiest. “Je kunt het toestel beter van je afhouden.” Over het effect van de straling op het erfelijk materiaal van cellen is ook nog weinig bekend. Dit effect is het meest gevreesd, maar tegelijk ook het meest omstreden. David Coggon, hoogleraar milieugeneeskunde van Southampton University, zegt zich minder zorgen te maken dan twee jaar geleden, ‘maar we moeten wel uiterst voorzichtig blijven’. Vragen Het probleem is dat veel onderzoeken alleen maar meer vragen opwerpen. Zo toonde een Australisch onderzoek een aantal jaren geleden aan dat muizen met kanker zieker worden als ze dagelijks aan een uur GSM-straling worden blootgesteld. Muizen die met rust worden gelaten blijven stabiel. “Een mens absorbeert 10 tot 30 procent meer straling”, stelt Philips van Powerwatch. Weer andere experts zeggen juist dat extrapolatie van de resultaten naar de mens echter zo goed als onmogelijk is. Volgens een eerder dit jaar verschenen studie van het Deense Kanker Instituut en het International Epidemiology Institute in Maryland (VS) is er in elk geval geen grond voor het verband tussen het ontstaan van hersentumoren en het gebruik van mobiele telefoons. Voor het onderzoek zijn zeker 420.000 Denen ondervraagd. De telecomindustrie reageerde vanzelfsprekend verheugd op de resultaten, maar de studie is inmiddels van alle kanten bekritiseerd. Zo blijkt dat van de 420.000 onderzochte personen slechts 10 procent langer dan tien jaar mobiele telefoons heeft gebruikt. Het merendeel gebruikte de toestellen zelfs minder dan drie jaar. De meeste kankers hebben veel langer nodig om zich te ontwikkelen. Ook onderzoekers van het Memorial Sloan-Kettering Cancer Center in New York en The American Health Foundation (AHF) hebben geen verband kunnen ontdekken tussen het ontstaan van hersentumoren en het gebruik van mobiele telefoons. Uit een vierjarig onderzoek onder 891 mensen, van wie de helft een hersentumor had, is niet gebleken dat door het gebruik van mobiele telefoons de tumoren sneller gingen groeien. Wetenschappers van de Universiteit van Essen zeggen daarentegen wel een (hoewel nauwelijks begrepen) relatie te hebben ontdekt tussen de straling van mobiele telefoons en het ontstaan van zeldzame vorm van oogkanker, maar men voegt er wel aan toe dat het definitieve bewijs daarvoor nog geleverd moet worden. Zo zijn er meer opvallende onderzoeken. In 1999 constateerde William Ross Adey van de University of California in Riverside dat tumoren in ratten voor geboorte door straling van mobiele telefoons juist afnemen. “We zien effecten”, zegt Adey. “Maar een verklaring hebben we er niet voor.” Effecten Een recente studie van Lennart Hardell, oncoloog van de Universiteit van Orebro in Zweden, heeft echter weer voor veel onrust gezorgd. Tussen 1997 en 2000 onderzocht Hardell maar liefst 1617 patiënten met een hersentumor en een even grote groep gezonde mensen. Bij gebruikers van mobiele telefoons bleken tumoren zich opvallend vaak te ontwikkelen aan de zijde van het hoofd waar de mobiele telefoon was gebruikt. Ook zijn bij deze patiënten veel tumoren aan de gehoorzenuw geconstateerd. Daarbij moet wel worden aangetekend dat hoofdzakelijk is gekeken naar het gebruik van analoge telefoon. Hardell waarschuwt echter dat het pulskarakter van digitale telefoons even gevaarlijk kan zijn. “We zullen zeker tot 2005 moeten wachten voordat we de effecten van het gebruik van digitale telefoons kunnen meten.” Alan Preece, die als oncoloog verbonden is aan de Universiteit van Bristol, vertelde in Glasgow dat veel kankeronderzoeken worden gekenmerkt door veronderstellingen. “De patiënten proberen, overigens heel begrijpelijk, een verklaring te vinden voor hun ziekte, waardoor al gauw een relatie met het gebruik van mobiele telefoons wordt gelegd.” Preece moest wel toegeven dat het aantal hersentumoren de laatste jaren is toegenomen, maar ‘dat was al zo voor de komst van mobiele telefoons.’ Stresshormonen De groep van Preece heeft ook naar andere effecten gekeken, waaronder die op het geheugen, maar vond ook daar geen relatie met de straling van GSM-telefoons. Uit een van zijn studies blijkt dat door het gebruik van mobiele telefoons de reactiesnelheid zelfs toeneemt, maar andere studies spreken dat weer even hard tegen. Wel is vast komen te staan dat door de straling de productie van stresshormonen in nematoden wordt gestimuleerd, maar de gevolgen voor de mens zijn niet duidelijk. Alan Preece zegt dat zolang er over deze zaken nog geen zekerheid is, men uiterst voorzichtig moet zijn. “Tien procent van de Britse jeugd van 11 tot 15 jaar gebruikt de telefoon 45 minuten per dag. Dat is echt te veel.” De middelen waarmee die elektromagnetische straling teruggebracht of tegengegaan kan worden, zoals oortelefoons, staan echter ook al ter discussie. Verschillende onderzoeken suggereren dat de straling door het gebruik van de antenne juist toeneemt. Dit komt doordat de draad fungeert als antenne. Toevoeging van een smalle ring van het metaal ferriet rond het snoer kan de hoogfrequente straling in elk geval afstoppen. Een Zweedse studie zegt dat telefoons zonder (half) uitstekende antenne, zoals de Global Handy van de Duitse fabrikant Hagenuk, het stralingsgevaar met zo’n 35 procent kunnen terugbrengen. En een Britse vinding genaamd Safe Talk zou volgens ITS Testing and Certification Laboratories uit Leatherhead, Surrey 99,7 procent van alle straling kunnen absorberen. De Safe Talk is een oortelefoon, waarbij het laatste gedeelte naar het oor is vervangen door een kleine rubberen buis. Toch is er ook op dit gebied nog veel te weinig bekend en bedrijven maken van die onzekerheid dankbaar gebruik. Kristallen die aan het toestel kunnen worden bevestigd houden de straling in elk geval niet tegen, zegt Alisdair Philips van Powerwatch. Zijn organisatie verkoopt stralingsmeters waarmee gebruikers stralingsgevaar kunnen inschatten. Duidelijkheid is gewenst, al was het alleen al omdat er wereldwijd niet minder dan 700 miljoen gebruikers van mobiele telefoons zijn die gevaar zouden kunnen lopen. De Britse regering heeft daarom eind vorig jaar 7 miljoen pond uitgetrokken voor nader medisch onderzoek. Toch is er ook goed nieuws. De toekomstige generatie mobiele telefoons (UMTS) werkt volgens Alisdair Philips van Powerwatch niet met pulsen en zou minder gevaar kunnen opleveren. Maar over GPRS, dat grotendeels gebaseerd is op GSM, is hij minder enthousiast. “De cellen voor GPRS zijn kleiner dan die voor GSM. Het stralingsvermogen zal eerder toenemen.”