Printing on Demand is essentiële overgangstechniek

Misschien blijven mensen liever lezen in boeken van vlees en bloed, die in boekenkasten eruditie en beschaving uitstralen en op het strand geen last hebben van tegenlicht. Maar een zichzelf respecterende organisatie als de Vereniging Openbare Bibliotheken (NBLC) moet het toekomstscenario waarin eBooks de hoofdrol speelt, serieus nemen. Want wat is nog de meerwaarde van een bibliotheek als iedereen via zijn webbrowser elektronische boeken kan downloaden? En welke strategie moeten de bibliotheken volgen als ze in een digitale wereld laagdrempelige en betaalbare toegang tot het culturele erfgoed willen blijven bieden? “Stap één is meedoen op het web”, zegt Rob Bruijnzeels, ICT-coördinator van het NBLC. “Met bibliotheek.nl hebben we sinds november vorig jaar het begin van een virtuele bibliotheek gecreëerd, waarmee we proberen ook echt de mogelijkheden van digitale selectie en ontsluiting te benutten.” Vanzelfsprekend vormen eBooks een potentiële collectie op internet. Daarom heeft het NBLC aan de stichting Laurens (een sectorale denktank) gevraagd na te gaan wat eBooks als digitale objecten voor de openbare bibliotheek betekenen. Een eBook is gedefinieerd als een digitaal bestand dat een duidelijke lijn volgt, een lineair geheel vormt, afgerond is en slechts een beperkte interactiviteit bezit (en dus geen website is en ook geen cd-rom met zoekfunctie). E-objecten kennen een bredere definitie als een verzameling van digitale informatie. Laurens presenteerde het eindrapport ‘Strategische Verkenning eBooks bij Openbare Bibliotheken’ eind 2001. Belangrijkste conclusies zijn dat het onderscheid tussen kopen en lenen van boeken verdwijnt, dat een dienst als Printing on Demand (PoD) door bibliotheken opgezet moet worden en dat Digital Rights Management voor bibliotheken een eigen wettelijke en technische status moet krijgen. Aan nuanceringen ontbreekt het niet. De termijn waarop deze dingen gaan spelen ligt volgens lid van de projectgroep Arjan den Boer dichter bij tien dan bij vijf jaar. Den Boer is grondlegger van de website eBook.nl (in de zomer van 2001 gekocht door New-E-Publishing) en mede-eigenaar van ABC-Media, een kleinschalig bedrijf dat culturele en educatieve toepassingen van nieuwe media ontwikkelt. “Sinds april 2000 zijn er ongeveer zeventigduizend eBooks via eBook.nl gedownload”, vertelt hij. Daarmee is de site de belangrijkste graadmeter van belangstelling voor eBooks in Nederland. Waarbij moet worden aangetekend dat alle boeken gratis zijn, dat er slechts een stuk of dertig titels in verschillende bestandsformaten beschikbaar zijn en dat uit een klein onderzoek is gebleken dat de downloaders vooral man zijn en in de ICT-branche werkzaam zijn. Den Boer: “Er is feitelijk geen markt voor eBooks in Nederland met hooguit twee of drie betaalde titels en maximaal vijftig gratis beschikbare boeken. En de markt die zich heel voorzichtig aftekent, bevindt zich beslist niet in de hoek van de fictie, de roman. Het zijn de studieboeken, de naslagwerken en de reisgidsen die zich het beste lenen voor een digitale pendant.” Een uitgeverij als EduMall biedt docenten bijvoorbeeld de mogelijkheid om zelf boeken en syllabi samen te stellen uit een database met mediumneutrale content. De link van digitale content naar de papieren presentatievorm is echter ook door EduMall nog niet losgelaten. Printing on Demand is daarbij een essentiële overgangstechniek, die nu al op grote schaal wordt toegepast door traditionele uitgevers als Wolters Kluwer én door een echte internetuitgeverij als Gopher. Maar het rapport over eBooks ziet hierin ook een rol voor de openbare bibliotheek. Volgens de schrijvers van het rapport kunnen openbare bibliotheken ervoor kiezen om een selectie van beschikbare eBook-titels op verzoek af te drukken. De keuze van de selectie wordt uiteraard bepaald op grond van auteursrechten, techniek en kosten. Een combinatie met het huidige Interbibliothecaire Leenverkeer (IBL) ligt voor de hand. De lokale bibliotheken kunnen de PoD-diensten aanbieden aan klanten. De website bibliotheek.nl kan eenzelfde dienst in het pakket opnemen. Printen en binden van het eBook kan centraal via de Nederlandse Bibliotheek Dienst (NBD), provinciaal via de Provinciale Bibliotheek Central (PBC), lokaal bij de ‘bieb’ zelf en uitbesteed bij een keten als bijvoorbeeld Multicopy. De auteurs van het rapport verwachten dat de klant het geprinte boek wel wil afhalen bij de bibliotheek of bij de drukker, maar zij sluiten een dienstverlening via PTT Post niet uit. Betalen kan op basis van een rekening-courant van de klant bij de bibliotheek, die een daarvoor geschikt abonnement moet hebben en mogelijk een extra, vast additioneel bedrag per PoD-boek afrekent. “Gekozen kan worden om het geprinte exemplaar niet te laten retourneren door de klant met het oog op de extra logistieke kosten die inname met zich meebrengt”, vervolgen de rapportschrijvers. “Uiteraard wel mits dit mogelijk is op basis van de rechten op het boek.” Het onderscheid tussen kopen en lenen verdwijnt dus. In de traditionele waardeketen leent de klant bij de bibliotheek en koopt hij bij de boekwinkel. De bibliotheek koopt op haar beurt de eigen collectie in bij de uitgevers en doet dat via een zelfstandige inkooporganisatie, de Nederlandse Bibliotheek Dienst (NBD). De NBD, waar tweehonderd mensen werken, levert bibliotheken onder andere gebonden boeken en multimedia-titels. Zij verzorgt ook de rubricering. Het gaat om ruim drie miljoen titels per jaar. Een jaar geleden is de NBD gefuseerd met Biblion, de organisatie die titelgegevens, recensieteksten en andere catalogusinformatie ter beschikking stelt aan bibliotheken en onderwijs. Wekelijks produceert Biblion zo’n vijfhonderd recensies. Vooral op basis van de Biblion- gegevens gaan bibliotheken tot aanschaf over. NBD/Biblion was vertegenwoordigd in de projectgroep en betrokken bij het rapport Strategische Verkenning eBooks bij Openbare Bibliotheken. Multichannel publishing is de toekomst. Dat staat ook voor NBD/Biblion vast. Een mediumneutrale repository wordt het met beschreven en ontsloten digitale objecten (bijvoorbeeld door Biblion) waaruit naar hartenlust kan worden geput door uitgevers, entertainment-industrie, bibliotheken en mogelijk zelfs consumenten (via bijvoorbeeld bibliotheek.nl) in combinatie met de elfhonderd fysieke ‘outlets’ in de vorm van de uiterst toegankelijke en bij iedereen bekende openbare bibliotheek. Het businessmodel vertoont overeenkomsten met het ‘pay per view’ principe dat al in de entertainment- industrie wordt toegepast. In plaats van kopen of lenen ligt het zwaartepunt op gebruiken. Een centrale regie in de distributie van licensies (gebruiksrechten) komt voor NBD/Biblion mogelijk in de plaats van de centrale inkoop en distributie van uit te lenen goederen. Jacques Malschaert (NBD): “Als inkooporganisatie moeten we het van schaalgrootte hebben. Mocht 10 procent van onze business wegvallen door deze ontwikkelingen, dan hebben we al een probleem.” De belangrijkste conclusie van het onderzoek is voor Malschaert echter dat het voorlopig zo’n vaart niet zal lopen. “Bijvoorbeeld door deel te nemen in deze projectgroep houden we de ontwikkelingen scherp in de gaten, maar we hoeven nog niet zwaar te investeren in de nieuwe distributieketens.” Digital Rights Management (DRM) is de techniek die moet voorkomen dat eBooks op grote schaal ongeautoriseerd worden gedupliceerd en geprint. Voor de bibliotheken moet volgens Bruijnzeels (NBLC) echter een eigen vorm van DRM komen, net als dat in de fysieke wereld ook het geval is. Want onder de regie van de openbare bibliotheek zou het wél mogelijk moeten zijn dat eBooks vaker dan één keer worden gedownload. Het is zelfs mogelijk dat consumenten met de bibliotheek als een soort Trusted Third Party (TTP) in een peer to peer-constructie aan elkaar eBooks doorlenen. Europese regelgeving op het gebied van auteursrecht houdt inderdaad rekening met belangen van bibliotheken, onderwijs, de pers, archieven én consumenten. Uitgekristalliseerd is dit echter nog lang niet. Bruijnzeels denkt enkele tientallen miljoenen euro’s nodig te hebben om bibliotheek.nl technisch te verbinden met de geautomatiseerde systemen van de afzonderlijke bibliotheken, die daar nog niet op zijn ingericht. In de sector Openbare Bibliotheken gaat jaarlijks een half miljard euro om. Het is procentueel dus een geringe investering, die zich volgens Bruijnzeels deels door substitutie terugbetaalt. Het cultureel politieke uitgangspunt van de Openbare Bibliotheek is dat burgers toegang krijgen tot betaalbare, pluriforme informatie die overzichtelijk is gerangschikt en onder een kwaliteitskenmerk van de OB ter beschikking wordt gesteld. “Wij kunnen dat kwaliteitsmerk bieden in de wilde internetwereld van content en nog eens content”, aldus Bruijnzeels.