Gratis schoolboeken niet van nu
De politiek negeert met het gratisboekenplan belangrijke trends op het gebied van ‘open educational resources’ en Web 2.0”. Dat zegt voorzitter Wouter Tebbens van het in januari opgerichte Free Knowledge Institute, dat onder meer werkt aan de ontwikkeling van een open platform voor ontwikkeling en distributie van ‘open’ lesmateriaal volgens het wiki-model. Sponsors van het Free Knowledge Institute zijn onder meer Sun Microsystems, XS4All, NLnet, Isoc en ATComputing.
Open-sourcesoftware en digitaal lesmateriaal zijn op veel middelbare scholen al bekend. ‘Open’ lesmateriaal, digitaal of on-demand als fysiek maatwerklesboek lijkt dan ook een logische volgende stap. Op een proefversie van het online open educational resource-platform (http://beta.selfplatform.eu/) zijn al enkele voorbeelden aan te treffen van ‘vrij lesmateriaal’, nu nog merendeels ten behoeve van hoger en universitair onderwijs in IT-gerelateerde domeinen. Voor voorbeelden van middelbare scholen die met open educational resources werken, moet Tebbens in het buitenland te rade: In de Spaanse deelstaat Extremadura wisselt een aantal scholen lesmateriaal online uit. Maar het Free Knowledge Institute heeft op dit moment wel contacten met een aantal scholen die geïnteresseerd zijn in coöperatieve ontwikkeling van vrijelijk beschikbaar lesmateriaal. Een van die scholen is het Barlaeus Gymnasium in Amsterdam, waar de sectie wiskunde eigen lesmateriaal ontwikkelde voor het eerste leerjaar. Volgens mediathecaris Roeland Smeets zijn er plannen om dit materiaal online te zetten als ‘vrije content’. Smeets: “Daarmee sluiten we aan bij een veel bredere ontwikkeling dan ‘gratis’ leerboeken, waarvan we hier niet allemaal overtuigd zijn dat het onderwijs daarmee is gediend.”
De ontwikkeling van de eigen wiskundeboeken bij het Barlaeus is voortgekomen uit ontevredenheid over het commercieel beschikbare lesmateriaal. Docent Nora Blom noemt wiki-ontwikkeling van lesmateriaal ‘een spannende ontwikkeling’: “Het lijkt mij nog niet zo eenvoudig. Bij software kun je min of meer objectief vaststellen of het werkt, maar bij lesstof heb je te maken met verschillen in doelgroepen en uiteenlopende didactische opvattingen. Dat lijkt me toch lastiger in goede banen te leiden.”
Wiki-ontwikkeling van lesboeken voor het middelbaar onderwijs zou volgens Tebbens meer dan alleen kostenvoordelen bieden: “Het is flexibeler, onderwijzers kunnen vrij lesmateriaal zonder door copyrightkwesties te worden gehinderd, aanpassen en selecties maken. Wat je nu rond die gratis schoolboeken ziet gebeuren, dat regelgeving onmiddellijke uitvoering van een besluit verhindert, dat is met ‘vrije onderwijsmaterialen’.”
Maar ook de kostenvoordelen van ‘open lesmateriaal’ zijn volgens Tebbens significant, zeker in het onderwijs, waarop jarenlang is beknibbeld. “Het is toch eigenlijk opmerkelijk dat de overheid nu op het punt staat om een miljoenentender uit te schrijven om bij commerciële uitgeverijen boeken in te kopen die zijn volgeschreven door docenten waarvan diezelfde overheid SEnD weliswaar indirect SEnD al eerder de opleiding en het salaris betaalde.” Tebbens zegt er overigens niet op uit te zijn de auteurs/docenten hun bijverdienste afhandig te maken: “Onze opzet is niet dat docenten of uitgevers buitengesloten worden. Beide groepen moeten gewoon netjes betaald krijgen voor hun werk. Eenmaal betaald is de kennis vrij voor iedereen om te gebruiken, aanpassen, kopiëren en verspreiden. Belangrijk is dat de onderwijsinstellingen in het vrijekennismodel zelf grip krijgen op de stof. Het gaat over het recht om de kennis vrijelijk te gebruiken, te bestuderen, te verspreiden en te wijzigen.”
Er is volgens Tebbens geen reden tot bezorgdheid over de kwaliteit van lesboeken die volgens het wiki-model zijn geconcipieerd: “Er zijn tal van controlemechanismen aangebracht in het platform en door de open en coöperatieve wijze van samenstellen zijn er meer mensen bij betrokken en neemt de kans op het onopgemerkt blijven van fouten sterk af. Meer en meer overheden realiseren zich de voordelen van vrije kennis en vrije informatietechnologie”, zegt Tebbens, die tevens leiding geeft aan het eveneens op vrijekennisdeling gerichte SELF-project van de EU. Het Free Knowledge Institute wil voor overheden, onderwijsinstellingen en bedrijven een kennispartner zijn die helpt wegwijs te worden in de beschikbare vrije kennis en technologie. “Op die manier kunnen we voortborduren op de bestaande vrije kennis en technologie, die inmiddels sterk groeit. Kijk maar naar projecten als Wikipedia, Linux, en het internet zelf”, verklaart Tebbens.
Private ontwikkeling en dito exploitatie van kennis is volgens Tebbens een achterhaald economisch concept, dat wellicht in het voordeel werkt van bepaalde bedrijven, maar maatschappelijk contraproductief is. Bedrijven zijn steeds meer tijd en geld kwijt aan rechtenbeheer. In de Europese Unie alleen al wordt jaarlijks 50 miljard euro uitgegeven aan volstrekt onnodige softwarelicenties. De kosten in andere domeinen zoals opleiding en scholing zullen in diezelfde ordegrootte liggen. Daarbovenop komt nog de bureaucratische rompslomp die bedrijven zich moeten getroosten om deze licentiekosten te kunnen maken; het ontwikkelen en toetsen van businesscases, het opstellen en inventariseren van licentieovereenkomsten en de juridische procedures als eigenaren van patenten zich desondanks in hun rechten aangetast voelen.
Het meest principiële punt van de free knowledge-beweging is echter de wens om het gebruik van kennis te maximaliseren: “Private kennis is voor kleine zelfstandigen vaak te duur. Daarmee wordt de in principe beschikbare kennis onderbenut en gaan tal van innovaties niet door.” De activiteiten van het Free Knowledge Institute betreffen vrije kennis in de domeinen technologie, onderwijs, cultuur en wetenschap. Dat er een momentum is, blijkt volgens Tebbens uit het actieplan ‘Nederland Open in Verbinding’ van de ministeries van Economische Zaken en Binnenlandse Zaken. Staatssecretaris Bijleveld van Binnenlandse Zaken benadrukte eind 2007 dat het delen van kennis essentieel is voor de verdere vooruitgang en ontwikkeling van de maatschappij. De staatssecretaris heeft dan ook toegezegd meer aandacht te besteden aan het gebruik van vrije software en open standaarden in het onderwijs, de overheid en het bedrijfsleven.
/r.zaal@sdu.nl