ICTdwingt overheid te reorganiseren

Wat hebt u in de afgelopen periode bereikt? “Eigenlijk is het echte denken over doorbraaktechnologie pas vanaf medio 1999 van de grond gekomen. Daaruit vloeit mijn ‘contract met de toekomst’ voort. Een aantal zaken, zoals de digitale handtekening, wilde ik in elk geval rond krijgen. Waarschijnlijk hebben we eind dit jaar de beveiligingsinfrastructuur. Dan kun je meteen een stap verder. Je kunt dan bij voorbeeld een smartcard introduceren met een keuze voor biometrie. Dan heb je een unieke identificatie voor het verkeer tussen de burger en de overheid. Toen ik aantrad was ongeveer tien procent van de gemeenten op het internet. Nu zijn ze dat bijna allemaal.” Ik kan me voorstellen dat een digitale identificatieplicht de burger opzadelt met een enorme sociaal-culturele omslag. Dat moet u wel weten te verkopen. “Tot voor kort was de discussie over de digitale handtekening en de smartcard politiek onverdacht. Omdat iedereen het technische aspect zag als een uitvloeisel van een betere relatie tussen overheid en burger. Ik heb na 11 september gezegd dat we die hele identificatiediscussie nog op de agenda moesten zetten. Dat is gebeurd en er ligt nu een wetsvoorstel in de Kamer ter behandeling. Daarin wordt gezegd dat identificatieplicht alleen in noodsituaties geldt. Maar ik moet u zeggen dat ik, als rechtgeaard D66-er, wel zie dat de grenzen over privacy in het veiligheidsdenken aan het verschuiven zijn. Als ik een smartcard met biometrie voor een unieke identificatieplicht invoer, komt de discussie op gang: wie gaat over die gegevensopslag? Wordt dat centraal of decentraal bewaard? Mijn opvatting is dat het decentraal moet blijven. We moeten geen nationale schaduwbank van kaartjeshouders willen bijhouden. Dat debat moet bij de uitvoering nog volop gevoerd worden.” Waarom is de digitale handtekening, die u had aangekondigd voor dit kabinet, er nog steeds niet? “Deze vraag stel ik zelf ook voortdurend aan mijn mensen. Ik heb de neiging om mij daar op projectniveau mee te bemoeien. Het is heel lastig om alle marktpartijen in één gesprekskader te krijgen. De installatie van een Public Key Infrastructure is heel ingewikkeld. We zijn nu zover dat we iets in handen hebben. Er is ook unanimiteit in opvatting, zodat we het Europees hebben kunnen uitbesteden. Ik had ook liever gehad dat we het twee jaar eerder hadden kunnen doen.” Ook kiezen op afstand wilde maar niet van de grond komen. “Ook dat is Europees aanbesteed. Niet één offerte kon mij de mate van veiligheid en betrouwbaarheid garanderen die wij op grond van de Nederlandse kieswet moeten hebben om met een rechte rug in de Kamer te zeggen: dit is het experiment dat we volgend jaar grootschalig uitvoeren, waarbij de betrouwbaarheid en veiligheid optimaal zijn. Niet maximaal, maar optimaal. Ik kon niet garanderen dat het systeem in de lucht zou blijven en dat ik de eisen van de kieswet veilig kon stellen. Daarnaast zijn er ook platte, Hollandse afwegingen geweest: hoeveel is het ons waard om zoveel meer gemak te organiseren? Moeten we niet eerst iets doen aan de wachtlijsten in de zorg in plaats van geld te stoppen in het verkorten van dat gangetje naar het schoolgebouw.” De wereld verandert, verandert de overheid snel genoeg mee? “Wij groeien naar een nieuwe overheid. Die wordt uitgerold, daar ben ik van overtuigd. Je moet alleen politiek bestuurlijke kompanen vinden. Je moet door machtsbolwerken heenbreken. Want er is ook verzet. Als ik begin over het kantelen van een proces, vind ik altijd mensen op mijn pad die dat niet willen. Als het anders moet, zijn sommige ambtenaren misschien niet langer relevant. Dat zijn de leukste discussies in de relatie tussen burger en overheid.” Het lijken mij veeleer de moeilijkste gesprekken. U verzoekt uw ambtenaren bij de uitvoering van uw ICT-plannen mee te werken aan hun eigen onthoofding. Is dat niet een beetje uw echec? “De overheid is er om de burger te dienen en niet andersom. Ik onderscheid twee taken voor de overheid: de dienstverlening en de democratische participatiefunctie. In de dienstverlening heeft de overheid dezelfde taak als een bank. De burger moet snel iets kunnen aanvragen, hij moet het ook zo thuis kunnen krijgen. Dat kan. Alleen, daar had ik voor nodig dat alle gemeenten online waren. Niet alleen moesten ze basis-informatie verschaffen, maar ze moesten ook communiceren met de burger. Dan moest ik ook de transactie regelen en daar heb ik die digitale handtekening voor nodig. Anders kan ik niet betrouwbaar zaken doen. Die dingen zijn we aan het regelen. Dan kunt u wel zeggen: het echec ligt erin dat het nog niet zover is. Maar ik zeg u: het gaat gebeuren! Sterker nog: het zet een druk op onze institutioneel georganiseerde overheid.” Maar de hele overheidsadministratie is verkokerd. Moet u daar niet eerst iets aan doen? “De maatschappij is administratief gesproken absoluut verkokerd. De vuurwerkramp in Enschede is daar een voorbeeld van. Al die overheden hebben hun richtlijnen, hun controles, hun systemen en nog is niet gegarandeerd dat er nooit iets kan gebeuren. Ik ben niet zo’n utopist dat ik denk dat je alles kunt regelen. Ook in de analyse van rampen zie je de bureaucratie in al haar droefheid. Dan moet je zeggen: wij hebben er echt een potje van gemaakt. Laten we een sprong maken naar het project Stroomlijning Basisgegevens, zodat men zijn gegevens slechts een keer aan de overheid hoeft te verschaffen. Toen ik daarmee begon, deed bijna niemand mee. Nu doen bijna alle ministeries mee. We willen komen tot administratieve lastenverlichting met behulp van ICT. Wij willen dat bedrijven en particulieren maar één keer gegevens moeten inbrengen en dat de overheid toch haar werk kan doen. Tegelijkertijd moeten we wel garanties inbouwen dat, als ik iets met uw gegevens wil doen, wat u misschien niet wil, ik mij eerst met u versta. Dat hoort er bij. Dat proces loopt. We zijn in Nederland uniek met een heel goed GBA-systeem. Laten we ook kijken of we één bouwadministratie kunnen maken. Het is best mogelijk dat u bij de beschrijving van uw pand bij de gemeente in 54 verschillende administraties zit. Dat toont de waanzin van de bureaucratie die we met elkaar gecreëerd hebben. Waar gaat het schuren? Ik zie in de kolom dienstverlening dat het territorialiteitsprincipe dat wij kennen in de organisatie van het openbaar bestuur verdwijnt.” Licht u dat eens toe? “Wij hebben drie bestuurslagen: rijk, provincie, gemeenten. Die zijn alle drie autonoom met eigen bevoegdheden en verantwoordelijkheden. In de representatieve democratie zie ik dat niet snel verdwijnen. Maar in de dienstverlening interesseert het de burger toch helemaal niets bij wie de dienst die hij kan bestellen vandaan komt. Daar liggen geweldige kansen voor het rationaliseren van processen, efficiëntie, geld verdienen, snellere service, minder ambtenaren en kortere lijnen. Zet morgen alle formulieren van de alle vergunningen op het net. Dat kan in feite via één portaal dat we nu al hebben: overheid.nl.” Als ik u goed begrijp, dwingt het gebruik van ICT de overheid ertoe zich te reorganiseren. “Dat denk ik ook. In de periode dat ik hier gezeten heb, zie je dat er ook al wel wat succesjes zijn geboekt. We hebben met de belasting voor de individuele huursubsidie een hele omslag gemaakt. Ook dat was één administratieve bende. Nu kunnen we dat allemaal in één keer doen. Dat scheelt tientallen arbeidsplaatsen en we krijgen een heel snel proces. Dat kunnen we op talloze terreinen doen. Mijn stelling is dat we in de komende legislatuur de grote reorganisatieoperatie krijgen.” ICT is ook een kwestie van de infrastructuur. Grote aanbieders, zoals UPC en KPN, bevinden zich in een rigor mortis. Wat kan de overheid doen om te vermijden dat straks honderdduizenden mensen niet langer mobiel bereikbaar zijn of het internet kunnen gebruiken? “Wat er met UPC gaat gebeuren, weet ik niet. Zulke kapitale verliezen heb ik nog nooit gezien. We hebben als kabinet steeds gezegd dat we niet overnemen wat de markt kan doen. Dat is een lastige discussie aan het worden. Wat de markt kon doen, kan ze niet meer. Dat dreigt te leiden tot stagnatie. Wil je als overheid overnemen wat je ooit aan de markt hebt overgedragen? Daar krijgen we in Nederland de handen niet voor op elkaar. Je zou KPN weer staatsbedrijf moet maken en zelf gaan exploiteren. Dat wordt een ongelooflijk ingewikkelde operatie. We zouden een aantal taken naar ons toehalen waarvoor wij niet in de wieg zijn gelegd. Maar je zou wel in een Bouwbesluit kunnen vastleggen dat in elke woonwijk waar gerenoveerd wordt of in elke Vinex-wijk die wordt aangelegd, verplicht breedband naar binnen wordt gereden. Van deur tot deur. Je kunt daar meer doen zonder dat je de core business van infrastructuur en beheer naar je toe trekt. De investeringsruimte van een volgend kabinet zal niet enorm groot zijn, want wij hebben de gouden jaren een beetje achter ons. In die investeringsruimte zal vooral geld nodig zijn voor zorg, veiligheid en onderwijs. Ik vind dat er ook wat geld op de lat moet staan voor permanente innovatie, ook met behulp van ICT.” Dat wordt knap lastig, de hype is over. “Als je nu kijkt, zie je dat het kaf langzaam van het koren wordt gescheiden. Na de hype vond er een geweldige rationalisering plaats. De oude economie heeft zich totaal getransformeerd.” Mijn zorg zit in de mate van transformatie die door de overheid gedragen wordt. Transformeren wij voldoende mee? Dansen wij wel mee met de samenleving?” Er blijkt onvoldoende politionele capaciteit voor de bestrijding van klassieke criminaliteit. Is de overheid wel in staat is om grensoverschrijdende digitale criminaliteit aan te pakken? Heeft de overheid daar de juiste kennis voor in huis? “Bij de digitale criminaliteit lopen wij met moeite achter de ontwikkelingen aan. Bij de landelijke dienst hebben we een tien tot twintig cybercops. Dat is natuurlijk niet veel als je ziet wat er aan criminele activiteiten via het internet gebeurt. Het is een permanent gevecht, zoals het bestrijden van criminaliteit altijd een permanent gevecht is. Je moet hele slimme, intelligente, betrokken mensen hebben. Ook de overheid heeft de whizzkids van deze wereld soms hard nodig.” De kritiek op het overheidsbeleid inzake automatisering luidt dat de overheid te veel wil en in een te kort tijdsbestek. De overheid geeft er ook te veel geld aan uit. “In zijn algemeenheid is zo’n opmerking heel vaak waar. Ik heb jaren aan de andere kant gestaan. Ik heb in de jaren zeventig het echec meegemaakt van de pogingen om de gemeenten gezamenlijk automatiseringsbeleid te laten voeren. Dat is totaal ontploft. Er zijn miljoenen door gegaan. Laten we echter niet denken dat het bij het bedrijfsleven anders is. Alleen, dat haalt nooit de krant. Ik zeg dat niet om het minder ernstig voor te stellen. De suggestie dat het bij de overheid altijd dramatisch is en elders niet, is niet juist. Ik vind wel dat we in een volgende kabinetsperiode een investeringsfonds moeten maken voor grote ICT-projecten die alleen maar geld uit dat fonds krijgen als geduid kan worden dat het beoogde een verbetering is. Dat gebeurt nu niet. Of je ook echt gekregen hebt wat je beoogd had te krijgen, wordt niet gecontroleerd. Dat moet veel meer gaan gebeuren.”