Schrijft de overheid ICT straks voor?

Neem het luchtvervoer. In de vorige eeuw gingen verreweg de meeste tickets over de toonbank van de reisagenten en touroperators die daarvoor een commissie van de luchtvaartmaatschappij ontvingen. De klant betaalde geen reserverings- en ticketkosten. Nu bieden alle airlines directe verkoop via internet aan, behoren de aantrekkelijke commissies voor agenten tot het verleden en heeft het papieren vervoersbewijs met de vluchtcoupons plaats gemaakt voor een e-ticket. Geen gelukkige verandering voor de reisagent, die als tussenpersoon tenminste bij de boeking van eenvoudige trips toegevoegde waarde en omzet verloor. Voor luchtvaartmaatschappijen levert direct sales wel voordelen op omdat de verkoop- en administratiekosten van tickets aanzienlijk dalen. Een deel daarvan kunnen zij aan hun klanten ten goede laten komen. De praktijk is opvallend anders. Nu zelfboeking explosief is toegenomen, zien klanten zich in geval van rechtstreekse koop bij een airline ineens met een toeslag voor administratie of gebruik van computer reservation systems (CRS) geconfronteerd. En wie op grond van nostalgie of zekerheid waarde hecht aan een papieren ticket moet nog extra in de buidel tasten. Anders gezegd, wanneer eenmaal de facto sprake is van een digital lock-in situatie, lijken prijzen juist te gaan stijgen. Mogelijk dat marktwerking uiteindelijk verdere verhogingen afremt. Bij het openbaar bestuur ontbreekt concurrentie doorgaans. Zo verschillen kosten voor de aanvraag van een paspoort of een vergunning soms per gemeente, maar de burger kan hiervan niet profiteren. Hij is namelijk gebonden aan het bestuur van zijn woonplaats die de dienst en het prijskaartje bepaalt. Ook kan het openbaar bestuur besluiten dat bepaalde communicatie tussen haar en de burgers uitsluitend elektronisch plaatsvindt, zoals dat is gebeurd met het indienen van zakelijke belastingaangiftes. In weer andere gevallen schrijft ons bestuur voor dat bepaalde transacties uitsluitend digitaal moeten worden voldaan. Mag dat? Al enige tijd kan bij een aantal grotere gemeenten bij parkeermeters en parkeerautomaten alleen nog maar worden ‘gechipt’. Muntgeld nemen de digitale apparatuur niet en dat valt bij sommige burgers slecht. In twee afzonderlijke juridische procedures hebben belanghebbenden in Nijmegen en Rotterdam de rechtsgeldigheid van deze beperking in betalingsmogelijkheden aangevochten. Zij hadden de verschuldigde parkeerbelasting niet betaald en maakten bezwaar tegen de opgelegde naheffingsaanslag. In oktober 2003 oordeelde het gerechtshof Arnhem in de Nijmeegse zaak dat de gemeentelijke voorschriften, waarin elektronische betaling wordt voorgeschreven, niet verbindend zijn omdat ze niet op een geldige wettelijke basis berusten. Het hof vernietigde de desbetreffende naheffingsaanslag. Maar in de Rotterdamse zaak kwam de beroepsrechter in Den Haag tot de tegengestelde conclusie. De gemeentelijke voorschriften zijn rechtsgeldig en het beroep van de belanghebbende kreeg het stempel ‘ongegrond’. Beide arresten kwamen in cassatie bij de Hoge Raad die vindt dat er sprake is van een geldige wettelijke basis voor deze gemeentelijke voorschriften. Verder heeft ons hoogste rechtscollege in de Nijmeegse zaak overwogen dat de onmogelijkheid van betaling met munten niet in strijd is met de Europese verordeningen waarbij de euro als Europese munteenheid is ingevoerd. De Hoge Raad oordeelt echter dat de verordeningen geen einde hebben gemaakt aan de mogelijkheid voor lidstaten om een andere dan chartale wijze van betaling in de geldende munteenheid voor te schrijven. Exclusieve invoering van informatie- en communicatietechnologie voor de burger is dus in beginsel toegelaten, zo kan men uit dit arrest afleiden. Dat laat onverlet dat overheidsorganisaties hiermee zeer terughoudend moeten zijn. Tast de vrijheid van de burger om te kiezen vooralsnog niet aan, terwijl over het instrument gezegd kan worden dat wetgeving niet gebruikt zou moeten worden om de informatiemaatschappij ‘door te drukken’. Wanneer digitale technologie efficiënt, betrouwbaar en gebruiksvriendelijk is, komt dat vanzelf.