Minister maakt onderzoek kapot

Een goed moment om terug te kijken op de wetenschappelijke prestaties in deze periode. Vanzelfsprekend wordt er, gelukkig, nog steeds erg mooi onderzoek verricht in Nederland. Anderzijds, als je buitenlandse collega’s vraagt naar bekende Nederlandse onderzoekers en naar beeldbepalende Nederlandse onderzoeksgroepen en -resultaten, dan is dit beeld aanmerkelijk minder rooskleurig. De diverse onderzoeksgroepen zijn relatief klein en lijken kleiner te worden. Er is een toenemend aantal onderzoeksgroepen dat in twee jaar tijd geen promovendus heeft gehad en bij de economische faculteit van de Erasmus Universiteit is de bestuurlijke informatiekundesectie zelfs opgeheven. De verschuiving van onderzoeksgelden van de universiteiten naar NWO, zoals minister Plasterk momenteel doorvoert, is desastreus voor kleine onderzoeksgroepen en zal dan ook een desastreus effect hebben op het vakgebied bestuurlijke informatiekunde.

Over het algemeen is het succes met NWO-aanvragen wisselend. Dat is inherent aan het competitieve NWO-systeem, waarbij er slechts aan een beperkt aantal onderzoeksvoorstellen geld wordt verleend. Hierdoor beschikken onderzoeksgroepen soms over meer geld en daarna weer eens over minder. Daar is in principe niets mis mee, integendeel, maar in de bestuurlijke informatiekunde zijn er toch een aantal grote problemen.
Het NWO-systeem is extra in het nadeel van dit vakgebied, omdat nieuwe onderzoeksdisciplines – zoals de bestuurlijke informatiekunde nog steeds is – achteraan staan in de gevestigde orde van NWO. Bestuurlijke informatiekunde is een multidisciplinair onderzoeksterrein en mag zowel achteraan aansluiten bij exacte wetenschappen, als bij maatschappij- en gedragswetenschappen. Hierdoor nemen de kansen op succes ook niet toe. Zowel de term ‘informatiekunde’ als ‘informatiesysteem’ levert bijvoorbeeld geen zoekresultaten op in de zoekmachine van NWO. Het meest dichtbijgelegen onderzoeksprogramma is een onderzoeksthema op het gebied van software-engineering (Jacquard).
Is de keuze van de minister voor de competitieve NWO-route effectiever dan de rechtstreekse financiering van universiteiten? Ik ken geen onderzoek naar de productiefste onderzoeksfinanciering (terwijl dit wel de relevantste vraag voor alle belastingbetalers is). Stichting STW uit de exacte wetenschappen publiceert jaarlijks bijzonder lovenswaardige utilisatierapporten. Hierin worden echter outputkenmerken gepubliceerd die verder niemand gebruikt, waardoor het vergelijken met andere programma’s moeilijk is. Als men de beperkte aanwezige getallen bekijkt, dan lijkt eerder het omgekeerde het geval te zijn. De overhead, die wordt gecreëerd door alle aanvraag- en rapportageverplichtingen, is ook terug te zien in een lagere output.

De NWO-route heeft wel een aantal duidelijke nadelen. De omvang van de onderzoeksgroep gaat per definitie sterk wisselen. Op het moment dat men een onderzoekssubsidie heeft binnengehaald, moet de desbetreffende groep naarstig op zoek naar onderzoekers, veelal promovendi. Deze zijn vaak moeilijk te vinden onder de eigen afstudeerders en komen dan ook voor een groot gedeelte uit het buitenland. Dat heeft veel voordelen, maar de taalbarrière bemoeilijkt het contact met het Nederlandse bedrijfsleven, waardoor het onderzoek vaak theoretischer wordt dan was bedoeld. Na afloop van het onderzoek is de subsidie op en verdwijnt de onderzoeker weer naar het eigen of een ander land. Hierdoor gaat weer veel kennis verloren. De NWO-projecten hebben een veel beter additioneel effect als er ook sprake is van een vaste kern van (internationale) onderzoekers. De thema’s van NWO betreffen zelden de exacte expertise van de onderzoeksgroep en het binnenhalen en verdelen van de onderzoeksgelden gaat gepaard met een aanzienlijke hoeveelheid overhead.
De constatering dat de weg voor IT-gerelateerd onderzoek via NWO moeilijk is, is inmiddels ook door een groot aantal commissies geconstateerd. Het is opvallend hoe weinig effect alle pogingen hebben gehad om hierin verbetering te brengen.
Onderzoek laat zich slecht plannen. De twee kandidaten voor de Aart Bosmanprijs zijn hiervan mooie illustraties. Beide onderzoekers hadden een passie voor een probleem en waren ervan overtuigd dat zij aan de oplossing ervan een bijdrage konden leveren (zie kader). Rob Poels levert een grote bijdrage aan het uitwerken van het belangrijke begrip ‘business-IT-alignment’ en informatieplanning in het algemeen. Winnaar Hans Sassenburg heeft uitgebreid onderzoek gedaan naar implementatiebeslissingen ten aanzien van grote software-investeringen. Beide onderzoekers hebben naar mijn weten geen directe overheidsfinanciering voor hun onderzoek gehad, maar zelf geïnvesteerd.

Iedereen is overtuigd van het belangvan kwalitatief hoogwaardig onderwijs. Kwalitatief hoogwaardig wetenschappelijk onderwijs is een plantje dat moeilijk te kweken is en eenvoudig overlijdt. Het onderwijs en onderzoek in Nederland is goed en veel beter dan je op grond van de bestedingen zou verwachten: er zijn veel landen met hogere onderwijsbestedingen per inwoner en een veel lager gemiddeld opleidingsniveau. Dat is ook heel veel waard, want je mag je afvragen wat belangrijker is, een hoog gemiddelde of die ene vaak zelf gedefinieerde topuniversiteit of toponderzoeker. Kennelijk is hoogwaardig onderwijs en onderzoek ook niet zo eenvoudig te kweken, want dan waren wij al in veel hogere mate voorbijgestreefd dan nu het geval is.
De vraag is echter hoe ver je wilt gaan in het opzoeken van de grens van de bezuinigingen, die je uiteindelijk toch echt gaat tegenkomen. Het is opmerkelijk dat de overheid die de mond vol heeft van Nederland als kennisland, de problemen in het basisonderwijs lijkt te verschuiven naar het hoger onderwijs. Het bedrijfsleven schreeuwt om goede afgestudeerden op het gebied van toegepaste informatietechnologie, om mensen die in staat zijn nieuwe ICT-toepassingen in bedrijven optimaal in te zetten en innovaties door te voeren met kennis van technologie, wereldmarkten, mensen en culturen. Het opleiden van deze mensen kan niet zonder goede onderzoeksfaciliteiten. Bedrijfsleven en universiteiten hebben elkaar op dit gebied dan ook erg hard nodig en weten elkaar gelukkig ook steeds beter te vinden.

Het onderzoek in het vakgebied bestuurlijke informatiekunde is van groot maatschappelijk belang. Ondanks dat er sinds de jaren zestig op grote schaal wordt geautomatiseerd, zijn wij (automatiseerders) slecht in staat om vooraf aan te geven wat wij nu precies wel en niet gaan automatiseren, op welk kwaliteitsniveau, tegen welke kosten en wanneer welke mijlpaal wordt bereikt. Eigenlijk juist die zaken die men op directieniveau van de automatiseerder wil weten. Een promovendus op het gebied van economisch beheer van operationele informatiesystemen was binnen een dag klaar met zijn literatuuronderzoek: er was nog bijna niets beschreven ten aanzien van de economische optimalisatie van beheer en dit betreft onze grootste kostenpost. Onderzoek ten aanzien van legacy-systemen, effecten van outsourcing, en post-merger strategieën; het betreft allemaal zeer urgente problemen en het onderzoek hiernaar staat nog in de kinderschoenen. Wij hebben ook nog geen algemeen geaccepteerde methode om tot IT-beleid te komen. Juist het goed inzetten van IT-resources is voor onze industrie de komende jaren van essentieel belang.
Bijna alle onderzoeksgroepen en de grotere bedrijven hebben gelukkig al goede contacten met elkaar op onderzoeksgebied. Het belang van deze contacten zal de komende jaren in belangrijke mate toenemen. Wachten op de overheid lijkt mij, voor de komende periode, ernstig af te raden.

Prof. dr. E.W. Berghout is hoogleraar Bestuurlijke Informatiekunde aan de Rijksuniversiteit Groningen. Tevens is hij Associate Partner M&I/Partners, President Benelux Association for Information Systems (AIS), bestuurslid ICT Platform Noord-Nederland en directeur van het Centre of IT Economics Research (Citer).
Dit artikel is geschreven op persoonlijke titel en met medewerking van Getronics-onderzoeker drs. Peter Schuurman.

Voor reacties en nieuwe bijdragen van deskundigen: h.ester@sdu.nl of (070) 378 03 97.

Twee excellente proefschriften

ROB POELS promoveerde in 2006 aan de Vrije Universiteit Amsterdam op het proefschrift ‘Beïnvloeden en meten van business-IT alignment’.
Rob Poels richtte zich op zowel de mogelijkheden om de business-IT-alignment te verhogen als de relatie tussen business-IT-alignment en het rendement van IT-investeringen. Op basis van tien casussen bij dienstverleners uit de financiële sector selecteerde hij twaalf interventies die de business-IT-alignment versterken. Tevens toonde hij een positief verband aan tussen de alignment en de IT-investeringen.
Opvallend aan het onderzoek van Rob Poels is de gedegenheid van zijn uitwerking van het begrip business-IT-alignment. Een begrip waar iedereen het over heeft, maar waar iedereen ook iets anders onder verstaat. Rob Poels geeft dit begrip een heldere invulling. Opmerkelijk is ook hoe goed hij de tien bedrijven heeft weten te analyseren onder meer in de group decision room van Twijnstra Gudde.
Dr. ing. Rob Poels is te bereiken via www.tg.nl.