Scholen kunnen nu digitaal

Deze maatregel staat bekend als ‘gratis schoolboeken’ en betekent dat voortaan niet meer de ouders maar de scholen de kosten van schoolboeken betalen.
De maatregel gaat echter over veel meer dan alleen schoolboeken. Staatssecretaris Van Bijsterveld meldt in haar brief aan de Kamer (6 december 2007) dat veel scholen “in toenemende mate gebruik (maken) van digitaal lesmateriaal in plaats van op papier gedrukte boeken”. En ook dát materiaal valt onder de maatregel, of zoals de staatssecretaris schrijft: “Het gaat om schoolboeken en ander lesmateriaal.”
Scholen krijgen ‘de grootst mogelijke vrijheid’ om het bedrag naar eigen inzicht te besteden. En dat biedt scholen de mogelijkheid om op een nieuwe manier naar het totale pakket aan leermaterialen te kijken. Hoewel de scholen niet onverdeeld positief zijn, biedt de maatregel een enorme kans die aandacht verdient.
Op alle scholen in het voortgezet onderwijs wordt gebruikgemaakt van pc’s ter ondersteuning van het onderwijs. Leerlingen doen oefeningen op de pc, gebruiken cd-roms, zoeken onderwerpen uit op internet en maken werkstukken in Word of PowerPoint. Hierbij gaat het nog vrijwel altijd om ondersteuning van lesmethoden waarvan de ruggengraat wordt gevormd door lesboeken. Verdere digitalisering van leermateriaal biedt het onderwijs echter serieuze kansen om het onderwijs op een aantal punten beter te laten aansluiten op de leerling van vandaag:
▪ de keuze van leermaterialen kan worden afgestemd op de wensen en mogelijkheden van de individuele leerling;
▪ digitaal leermateriaal kan gemakkelijker worden aangepast aan de actualiteit;
▪ het materiaal kan worden verrijkt met beeld en geluid;
▪ docenten (en ‘zelfs’ leerlingen) kunnen in internetcommunities gezamenlijk leermateriaal ontwikkelen en gebruiken.
De huidige generatie leerlingen is opgegroeid met digitale media. Zij vinden het niet meer dan normaal dat ze via een pc en het vertrouwde internet kunnen leren en samenwerken. Zij verwachten content – en dus ook leermateriaal – ‘op maat’ te krijgen, niet alleen op school maar ook thuis. En ze vinden het veel praktischer om met een laptop naar school te gaan dan met een rugtas vol zware boeken.
Ook voor de docent zijn er voordelen. Hij kan zijn lessen samenstellen uit door hem gekozen actueel materiaal. Feitelijk heeft hij daarmee weer meer regie op zijn vakinhoud.
De huidige papieren lesmethoden worden in de regel ontwikkeld door vakdocenten, begeleid door een redacteur van de educatieve uitgeverij die de boeken gaat uitgeven. Ook digitaal leermateriaal kan worden ontwikkeld door vakdocenten, maar heeft als voordeel dat er geen uitgever meer nodig is om het materiaal te verspreiden. Daarmee zal juist digitaal leermateriaal de marktwerking bevorderen.
Internationaal zien we meer en meer ‘open courseware’ ontstaan: gekwalificeerd leermateriaal dat voor iedereen toegankelijk is via internet. Zeer bekend is de courseware van MIT in de VS of de Open Universiteit in Nederland. Het is reëel om te veronderstellen dat langs dit model ook in het voortgezet onderwijs leermateriaal zal worden ontwikkeld en beschikbaar gesteld.
Met de komst van het schoolboeken-budget staan de scholen in het VO voor een belangrijke keuze: voortgaan met de bestaande leermaterialen en de inkoopstrategie van (vooral) schoolboeken onveranderd laten of een begin maken met het vernieuwen van leermaterialen en (deels) overstappen naar digitale leermaterialen. Kernvragen zijn:
▪ Wat is onze onderwijskundige visie? Welke onderwijsvormen gebruiken we (klassikaal, groepsgewijs, individueel)?
▪ Op welke wijze zetten we (papieren en digitale) leermaterialen in in het curriculum?
▪ Hoe willen wij het budget van leermaterialen in de komende schooljaren aanwenden?
▪ Willen wij dit budget benutten om meer digitale leermaterialen in het onderwijs in te zetten? Zo ja: hoe gaan wij dat doen? En op welke termijn?
Scholen zijn nog nauwelijks bezig met deze vragen. Het risico is groot dat zij in tijdnood komen (onder meer door de aanbestedingsplicht, zie kader) en dat wezenlijke kansen onbenut blijven. Kansen bijvoorbeeld om leermateriaal beter aan te laten sluiten bij de individuele leerling door delen ervan te digitaliseren. Of om docenten meer flexibiliteit te bieden doordat ze leermateriaal zelf kunnen samenstellen en daarmee meer eigen invulling aan hun vak kunnen geven.
Niet denkbeeldig is dat scholen op het laatste moment niet anders meer kunnen dan het voortzetten van de huidige weg: een eenvoudige aanbesteding voor de aanschaf en distributie van schoolboeken, gericht op een meerjarig contract met een van de boekhuizen. Daarom moeten scholen juist nu bewuste keuzen maken voor de vernieuwing van leermateriaal.
Scholen doen er goed aan een samenhangend plan van aanpak te ontwikkelen om de vernieuwing van leermaterialen daadwerkelijk en via een beheerste migratie tot stand te brengen. ‘Samenhangend’ wil zeggen dat scholen aandacht besteden aan alle benodigde activiteiten en het verband daartussen. Naast de content (het digitale leermateriaal) en de benodigde ICT-voorzieningen (software, infrastructuur), gaat het ook om de ontwikkeling van docenten, de logistieke organisatie van het onderwijs, eventuele randvoorwaarden uit lopende contracten (boekhuizen, ICT-leveranciers) en mogelijk ook aspecten van huisvesting. En uiteraard wordt aandacht besteed aan de benodigde inspanning en financiën.
Een coördinator ‘onderwijs en ICT’ in de school kan hier een waardevolle rol in vervullen, onder meer door:
▪ het inhoudelijke aanbod van digitale leermaterialen (uitgevers, anders scholen, platforms van docenten) en de wijze waarop ze worden aangeboden in kaart te brengen;
▪ te zorgen voor ICT-voorzieningen die de inzet van digitale leermaterialen mogelijk maken (elektronische leeromgeving, contentmanagementsysteem, leerlingvolgsysteem);
▪ te zorgen voor flexibiliteit in de ICT-infrastructuur, ook als het beheer ervan is uitbesteed.
Juist ICT kan een bijdrage leveren aan een beheerste invoering van digitale leermaterialen. Maar alleen als onderdeel van een samenhangende aanpak.
Welke keuze scholen ook maken: de ‘gratis schoolboeken’-maatregel heeft impact. Scholen moeten zich hoe dan ook – en al op korte termijn – beraden op de toekomst en een bewuste koers kiezen voor de inzet van leermaterialen. Ook als wordt gekozen voor het voortzetten van het bestaande beleid is er werk aan de winkel, onder meer door de aanbestedingsplicht.
Een meer fundamentele herbezinning op de inzet van leermaterialen is echter op zijn plaats. Er komen steeds meer kwalitatief goede digitale leermaterialen beschikbaar, en deze bieden prachtige kansen het onderwijs aan te passen aan de eisen van vandaag. Triviaal is dat niet, dus een weloverwogen beleid en een samenhangend stappenplan zijn noodzakelijk. De ‘gratis schoolboeken’-maatregel biedt scholen de ruimte en middelen om hier een stevige slag in te maken.

Ir. Willem-Jan van Elk (willemjan.vanelk@vka.nl) is partner en principal consultant bij Verdonck Klooster & Associates, met als adviesgebieden Informatiemanagement en ICT in het onderwijs.

René Montenarie MBA (rene.montenarie@vka.nl) is senior organisatie- en procesconsultant, en tevens verantwoordelijk voor het expertisegebied ‘Leren en ICT’ binnen Verdonck Klooster & Associates.

Kosten digitaal leermateriaal
Volgens educatieve uitgevers is digitaal lesmateriaal duurder dan het klassieke papieren lesmateriaal, onder meer door hogere ontwikkelingskosten: “Het maken van een animatie is veel duurder dan een foto.” Dit argument is maar ten dele juist: er is immers al heel veel actueel en goed digitaal materiaal beschikbaar, ook in het publieke domein.
Volgens uitgevers is het materiaal sneller verouderd, zeker als het wordt aangeboden via internet: het vergt dagelijkse bijstelling en redactionele aandacht. Ook dit argument is ten dele terecht. Digitaal materiaal veroudert niet sneller dan papieren materiaal, maar het heeft een aanpasbaarheid die papieren materiaal juist niet heeft. Inderdaad is er aandacht nodig voor de kwaliteit van het materiaal, maar die kunnen ook anderen dan uitgevers geven.
Verder zeggen de uitgevers dat het leermiddel ontsloten moet kunnen worden binnen de infrastructuur of leeromgeving van de school: de technologie die dit mogelijk maakt, is kostbaar. Dit is een terecht aandachtspunt, waar scholen zeker aandacht aan moeten schenken. Eventuele baten van de inzet van ICT zullen pas op de langere termijn zichtbaar worden.
Tot slot geven de uitgevers – terecht – aan dat digitaal leermateriaal duurder is omdat het onder het hoge btw-tarief (19 procent) valt, terwijl lesboeken onder het lage 6-procentstarief vallen. Vanzelfsprekend geldt dit bezwaar niet voor materiaal uit het publieke domein.
De staatssecretaris stelt overigens dat de nieuwe vorm van financiering scholen uitdaagt “te komen tot een goede prijs-kwaliteitsverhouding en het op zoek gaan naar mogelijkheden die deze prijs-kwaliteitsverhouding beïnvloeden door bijvoorbeeld samen te werken met andere scholen (gezamenlijke inkoop, gezamenlijke leermiddelenontwikkeling)”. Digitaal leermateriaal biedt daar zeker zoveel mogelijkheden voor als papieren leermateriaal.

Aanbestedingsprocedure
Voortaan is de school de partij die leermaterialen inkoopt, en wel in grote hoeveelheden. Daardoor zal de school in de meeste gevallen ook te maken krijgen met een aanbestedingsplicht. Ruwweg is het zo dat moet worden aanbesteed als de contractwaarde over een periode van vier jaar meer is dan 211.000 euro. Voor de meeste VO-scholen zal dit het geval zijn, of het nu gaat om papieren of digitaal leermateriaal.
Scholen zullen dan ook een aanbestedingsprocedure moeten volgen, waarbij meerdere aanbieders worden uitgenodigd een aanbieding te doen. Dit is voor scholen een vrijwel onbekend terrein.