Web science is mooi, maar niet te doen
Enkele maanden eerder kondigde initiatiefnemer Tim Berners Lee deze gedachte al aan in een artikel in Science (augustus 2006). In dat artikel pleitte hij met een aantal gelijkgestemde wetenschappers voor één nieuwe wetenschappelijke discipline die de bestudering van het internet geheel op zich zou moeten nemen. In zijn beleving is de huidige multidisciplinaire benadering van het internetonderzoek er debet aan dat het niet snel genoeg vordert met de opbouw van kennis over dat internet. Zij pleiten daarom voor een nieuwe wetenschappelijke discipline die uitsluitend op het internet is gericht.
Web science, zeggen de onderzoekers, heeft naast technische ook sociale dimensies. Het gaat verder dan traditionele computerwetenschappen en omvat ook (opkomend) onderzoek naar sociale netwerken en sociaal wetenschappelijk onderzoek naar het webgedrag van mensen. Web science zal naar hun idee het zwaartepunt van technisch onderzoek verleggen van hoe een enkele computer werkt naar hoe grote gedistribueerde websystemen werken.
Daar zit op het eerste gezicht wel wat in. Het is gebaseerd op de veronderstelling, dat het goed is voor een project als je professionals van verschillende disciplines bij elkaar brengt. De uitkomst is dan altijd beter. Toch heb ik grote twijfels bij het idee.
Jaren geleden probeerde ik op de Vrije Universiteit Amsterdam drie disciplines bij elkaar te brengen op het thema ‘transacties over het internet’: wiskunde/informatica, bedrijfskunde/economie en (informatica)recht. De colloquia die we onderling organiseerden waren erg interessant. We kregen een uitstekend beeld van waar de anderen mee bezig waren en ook hoe zij redeneerden. Het probleem was alleen, dat de manieren waarop de verschillende wetenschappelijke disciplines voortschrijden zo totaal verschillen van elkaar, dat we daar geen bruggen tussen konden slaan. Waar informatici werkende systemen construeren, zijn juristen bezig maatschappelijke normen en waarden in teksten te gieten en zijn bedrijfskundigen bezig bedrijfsmodellen te analyseren. We hebben het wel geprobeerd, maar waren niet in staat om al die verschillende denkbeelden in één domein te plaatsen. Wij zouden daarom – bijvoorbeeld – nooit tot een gezamenlijke wetenschappelijke publicatie kunnen komen en dus de wetenschap niet extra vooruit kunnen helpen.
Eén model
Hoe komt het dan dat Berners Lee daar nu anders over denkt? Letterlijk zegt hij: “De procesgeoriënteerde methoden van de formele systeembenadering, de symbolische modelleringsmethoden van de kunstmatige intelligentie en semantisch onderzoekers en de mathematische methoden zoals die gebruikt worden bij de netwerkanalyse, zijn allemaal relevant, maar er is momenteel niet één mathematisch model dat ze allemaal kan verenigen.”
Hij is dus op zoek naar een mathematisch model waarin dat allemaal gevat kan worden. Maar dan moeten we ons wel afvragen (1) of dat zal lukken en – als dat lukt – (2) of we daarmee dan verbindingen met disciplines buiten de mathematische wetenschappen zullen bereiken, bijvoorbeeld met economische, sociaalwetenschappelijke of juridische disciplines.
Je kunt het vraagstuk ook van de andere kant benaderen. Zelf bestudeer ik al jaren de invloed die het internet heeft op de economie en de samenleving. Daarbij kijk ik steeds naar nieuwe functies die het internet krijgt doordat het gebruikt wordt in steeds nieuwe toepassingen en door steeds meer mensen. Die uitbreidingen en vernieuwingen hebben de laatste jaren hier en daar tot grote maatschappelijke problemen geleid. Zo hebben het internet en de daarmee samenhangende consumentenelektronica, bijvoorbeeld, de mp3-standaard voor muziek voortgebracht en razendsnel verspreid. Deze ontwikkeling heeft de hele muziekindustrie op zijn kop gezet. Bedrijven lijden omzetverlies, aanbieders van gekopieerde muziek en hun providers worden voor de rechter gedaagd. In ons land laait nu de hele discussie weer op over heffingen op onbespeelde cd’s, dvd’s, mp3-spelers en zelfs harde schijven. In Engeland komen de eerste officiële oproepen om het copyright te versoepelen en meer rechten aan de burgers te geven. Kortom: het internet verdeelt mensen en maakt harde discussies los. Het is dan wel een beetje wereldvreemd als Berners Lee zegt:
“Ons doel is ‘beleidsbewuste’ systemen te ontwerpen die over dit beleid kunnen redeneren, agents in staat stellen namens gebruikers te handelen, compliance eenvoudiger maken en aansprakelijkheid regelen waar regels gebroken worden.”
Want die ‘beleidsbewuste’ (policy-aware) systemen moeten refereren aan wetgeving die juist sterk in discussie is. Terwijl de samenleving strijdt over wetten, is Berners Lee bezig met beheersingsmechanismen die de bestaande procedures rond het copyright ‘automatiseren’. Ik ben ervan overtuigd dat Berners Lee de complexiteit van de huidige economische en maatschappelijke problematiek rond internet veel te laag inschat. Hoe schrijnend dat is, zien we als we bijvoorbeeld het werk van Benkler (‘The Wealth of Networks’) lezen, waarin al die maatschappelijke, economische en juridische ontwikkelingen rond internet worden ontrafeld.
Mechanistisch
In de wereld van systemen en computers zien we dit vaker. Sinds de jaren vijftig waarschuwen beoefenaren van de Algemene Systeemtheorie (Boulding, Von Bertalanffy, Simon) hier al voor (zie kader). Alle systemen die wij bouwen en alle methoden die wij daarvoor gebruiken, hebben – noodzakelijk – een mechanistisch karakter. De manieren waarop mensen die systemen bij hun werk of in hun leven gebruiken zijn echter veel minder tot helemaal niet mechanistisch en dat heeft al sinds het begin van de automatisering tot gebruiks- en gebruikersproblemen geleid. Nu ICT-hulpmiddelen als consumentenelektronica in ieders handen terecht zijn gekomen, is het niet verwonderlijk dat de mechanistische benadering van ICT’ers tekortschiet om te verklaren wat er met het web gebeurt.
Wie de boodschap van Berners Lee precies leest, gaat inzien dat die vooral bedoeld is voor de beoefenaren van de meest fundamentele computerwetenschappen. Kennelijk denkt men in die kringen dat sociaalwetenschappelijke bestudering van het gedrag van internetters geen serieuze studie is, of dat alleen computerkennis het wezen van het internet kan verklaren. Als het initiatief van Web science weet te bereiken dat die zienswijzen tot het verleden gaan behoren, dan kan het grote waarde hebben. Die boodschap past dan ook prima in een tijd waarin bedrijven zoals bijvoorbeeld IBM bezig zijn aandacht te vragen voor meer mensgerichte en sociale vakken op technische universiteiten. Jammer genoeg is dat eerder achterstallig onderhoud dan revolutionaire ontwikkeling.
Marcel Creemers is als hoogleraar Informatiesystemen verbonden aan de VU Amsterdam (mcreemers@feweb.vu.nl).