'Nederland heeft minister en wethouders voor Digitale Zaken nodig'

"Er is bij elke overheid iemand nodig die het op de agenda zet en houdt", aldus Martiene Branderhorst, ROB-lid en gemeentesecretaris en algemeen directeur bij de gemeente Gouda.

Volgens de ROB werken de oude mechanismen om verantwoording af te leggen niet meer in het digitale tijdperk. "Er is een kloof ontstaan tussen politiek, uitvoering en techniek. Tussen de wet en code in de praktijk", zei Branderhorst tijdens het evenement in De Balie. Zo verzamelen overheden steeds meer data, maar weten burgers steeds minder goed wat er gebeurt met die data. Daardoor ontstaat een 'black box society', waarin ethische vraagstukken over het gebruik van data niet altijd goed in beeld zijn, stelt de ROB. "De techniek dendert door en dat kan enorme gevolgen hebben. Hoe kun je dat als overheid veranderen en wel die verantwoording over sturing met data vasthouden?"

Kennis voor politieke kaders

De ROB ziet een drieledige oplossing voor deze problemen, die zij in het nu gepresenteerde conceptadvies heeft vastgelegd. Allereerst moet de kennispositie versterkt worden. Kennis over IT-onderwerpen wordt nu nog met name op IT-afdelingen gevonden, terwijl het juist een strategisch onderwerp is waar overheden wat mee moeten. "Als je het over HR of financiën hebt, weet iedereen er wel wat van. Maar IT wordt gemeden", aldus Branderhorst. Per overheid investeren in die expertise is echter lastig, omdat de expertise erg schaars is. "Je kunt per gemeente wel proberen die expertise binnen te halen, maar dat gaat je niet lukken. Dit moet je samen doen."

Zodra die kennis in huis is, kunnen ook politieke kaders gesteld worden. Volgens de ROB is het namelijk van groot belang dat de politieke focus en structuur aangepast wordt, onder meer met een minister van Digitale Zaken en Datahuishouding. "Je hebt een eigenaar nodig: iemand die dit onderwerp aanjaagt en vastpakt,"

Zo iemand is niet alleen in de Tweede Kamer nodig, maar bij iedere overheid. Er moeten volgens de ROB dus ook wethouders en gedeputeerden komen voor ICT. "Iemand die het op de agenda zet en houdt. Bij de Rijksoverheid heb je planningen, jaarplannen en begrotingen. We moeten dat doortrekken naar data. Zorg dat je een datajaarplan hebt, een verslag en een controle. Als je een minister, wethouder of gedeputeerde hebt, dan zorg je ervoor dat er iemand is die daar aandacht voor heeft."

De juiste vragen stellen

Daarnaast ziet de ROB graag dat er meer transparantie komt als het gaat om het proces van datasturing. Als voorbeeld noemde Branderhorst de corona-app CoronaMelder, die geheel open source is ontwikkeld. "Je kunt heel veel zeggen en vinden over die app, maar het is heel mooi dat het samen met burgers en experts is ontwikkeld. Dat moet je veel vaker doen. Als je aan de slag wilt met data en legitiem wilt blijven, moet je mensen betrekken. Dat moet je transparant en open doen."

Tegelijkertijd is het belangrijk dat de juiste vragen worden gesteld bij dergelijke processen. Vragen over privacy komen snel naar boven, maar ook vragen over of techniek wel de oplossing is en hoe gebruikte algoritmen getoetst worden zijn belangrijk. "Het is belangrijk dat je weet welke vragen je moet stellen. Waar moet je als niet-IT-expert aan denken? Dat zijn we als ROB nu aan het onderzoeken."

De ROB vindt tot slot dat de het openbaar bestuur zijn rol moet pakken qua toezicht voor techbedrijven. "Wij zien een leemte, er gebeurt nog weinig. Er gebeurt vooral veel op Europees niveau, maar de overheid moet daar ook zijn rol in pakken. Hoe kunnen wij het toezicht van private bedrijven verbeteren?" Daar moeten volgens de ROB goede afspraken en toetsbare kaders voor gemaakt worden.

Alleen nog concept

De ROB benadrukt echter dat dit vooralsnog alleen een conceptadvies is. De afgelopen maanden heeft de organisatie meer informatie ingewonnen via debatavonden in De Balie, waar diverse experts hun mening gaven. Begin 2021 wordt het uiteindelijke advies gepresenteerd.