We leven nìet in 1984 maar in Gattaca

Zo betoogt deze schrijver op The Guardian dat we niet in een wereld van 1984 leven, maar in die van Brave New World. Wat het huidige tijdperk namelijk vooral tekent is niet dat een overheid probeert om de feiten te verdraaien, maar dat het volk dit allemaal niet zo veel meer lijkt uit te maken - zolang ze maar worden geëntertaind.

Huxley feared the truth would be drowned in a sea of irrelevance

Nu komt het regelmatig voor dat boeken en films al een toekomstscenario schetsen, decennia voordat de techniek zo ver is. Of het nu gaat om de verhouding tussen mens en robot in Blade Runner (1982) het voorspellen van de toekomst aan de hand van data in de Foundation-trilogie (1951); achteraf blijkt vaak dat fictie griezelig dicht bij de huidige werkelijkheid lag.

Naar mijn mening is er een science fiction-film die in dit geval vaak onderbelicht wordt: Gattaca uit 1997 kan ons ontzettend veel leren over de huidige maatschappij.

Een voorspelbaar leven

De film gaat over een tijd waarin computers je hele leven voorspellen op basis van je DNA. Mannen en vrouwen laten eerst een verdwaalde hoofdhaar van degene die ze leuk vinden scannen, voor ze serieus overwegen om met iemand op date te gaan. Er rolt dan een heel rapport uit met door computers berekende intelligentie, verwachte levensduur, kans op ziektes enzovoort. Kinderen worden niet langer op een natuurlijke manier geboren, maar alleen de allerbeste genen van de ouders worden geselecteerd.

De hoofdrolspeler is nog op natuurlijke wijze geboren en zou volgens de berekeningen door al zijn ‘tekortkomingen’ niet alleen vroeg sterven door zijn hoge kans op allerlei ziekten, maar heeft daardoor ook geen kans op de arbeidsmarkt en lijkt gedoemd om als een soort paria door het leven te gaan. Zijn grote droom is om astronaut te worden, maar uiteraard worden alleen kandidaten met de allerbeste genetische achtergrond geselecteerd. Door het DNA van iemand anders te gebruiken, weet hij alsnog toegelaten te worden tot de opleiding, maar hij worstelt continu met onverwachte controles.

De centrale vraag die Gattaca oproept bij kijkers is: hoe veel wil je eigenlijk dat mensen over je weten? Kennis is macht en dat is nu niet anders dan in de afgelopen eeuwen. Wat wel verandert, is hoe veel informatie overheden en bedrijven binnen no-time over ons kunnen verzamelen.

De datadominantie van Facebook en Google

In science fiction-films en –boeken zijn het bijna altijd overheidsinstanties die burgers controleren op basis van technologie. Maar wat slechts weinig schrijvers hebben voorspeld is de dominante rol die enkele hele grote technologiebedrijven op dit moment spelen in het verzamelen van informatie. Ga maar na: wat Facebook en Google allemaal over ons weten, dat gaat de stoutste dromen van menig politicus te boven. Deze bedrijven bestaan nog geen twintig jaar en hebben nu al een dominante positie verworven in het verzamelen van persoonlijke informatie. Dat de data van deze bedrijven bijna zonder uitzondering worden opgeslagen op servers in de VS, dat maakt het op dit moment extra nijpend. Niet voor niets wordt de roep van consumenten en overheden om iets te doen aan de machtspositie van deze bedrijven steeds luider.

Maar laten we eerlijk zijn; dat werken we met zijn allen steeds meer zelf in de hand. We zetten ons hele leven op social media en geven vaak onze gegevens weg voor bijvoorbeeld een gratis app of prijsvraag. Daar komt nog eens bij dat de social media-reuzen steeds vaker worden gebruikt als identificatie; je kunt voortaan op websites inloggen met je Facebook- of Google-profiel. Wel zo handig, want je hoeft niet een aparte gebruikersnaam en wachtwoord aan te maken. Ondertussen is het wél weer een extra manier voor deze bedrijven om gegevens over je te verzamelen.

Gratis apps

De app-economie die met de komst van de iPhone is geïntroduceerd, is hier voor een belangrijk deel debet aan. We zijn met zijn allen zo gewend (verslaafd) geraakt aan gratis apps, tools en platformen, dat we ergens zijn opgehouden met na te denken over hoe het nu eigenlijk kan dat deze producten en diensten kosteloos toegankelijk zijn.

Dat we tegelijkertijd met zijn allen gratis apps downloaden, maar ook van overheden verwachten dat zij de privacy van onze data waarborgen, is natuurlijk enigszins naïef. Dat is hetzelfde als de deuren van je huis openzetten en van de politie eisen dat ze inbrekers tegenhouden. Als je je persoonlijke data ergens achterlaat, ga er dan maar vanuit dat ze ook gebruikt worden.

Positieve kanten

Gelukkig zitten er ook positieve aspecten aan deze ontwikkeling. Wat in Gattaca werd voorspeld, komt nu al langzaam uit: we kunnen steeds meer dingen voorspellen en weten. Door slimmere algoritmes en de beschikbaarheid van grote hoeveelheden data kunnen we nauwkeurige voorspellingen doen over iemands gezondheid, het weer van de komende weken of de kans op ongevallen en storingen in het verkeer.

En zo zijn we als IT-sector terecht gekomen in een van de belangrijkste morele vraagstukken van onze tijd. Niet zozeer overheden, maar technologiebedrijven bepalen hoeveel privacy burgers hebben. Als we niet terecht willen komen in een wereld van Gattaca, dan moeten we onze verantwoordelijkheid nemen en gezamenlijk bepalen tot hoe ver bedrijven mogen gaan met het analyseren van data. Dat begint met het naleven van de regels rondom het opslaan, verwerken en delen.

Echter, zeker in een tijd waarin sommige overheden het zelf niet meer zo nauw nemen met de waarheid, is dit een discussie die IT-bedrijven zelf moeten gaan voeren. Dat betekent dat we onze eigen grenzen zullen moeten gaan bepalen, in samenspraak met degenen van wie de privacy in het geding is: burgers. Laten we vooral voorkomen dat het privacy-aspect ook wordt 'verdronken in een zee van irrelevantie'; dit onderwerp is te belangrijk om over te laten aan overheden.