Overheden overtreden wet met haastig aangeschafte Microsoft-oplossingen
Overheden werken met IT-systemen die cruciale functies ontberen voor het aanpassen, verwijderen of blijvend opslaan van informatie. Het gevolg: ze overtreden de regels. Dat blijkt uit onderzoek van Binnenlands Bestuur en iBestuur (zustertitels van AG Connect). "Een oplossing kan vijf tot tien jaar duren", voorspelt de gemeente Zutphen.
Shutterstock.com
"Waarom stelt u deze vragen eigenlijk, over zo’n stoffig onderwerp?" Een woordvoerder van provincie Zuid-Holland reageert in eerste instantie lichtelijk verbaasd op de vragen over IT-systemen die problemen geven met archiveren. Intussen vinden de meer inhoudelijk betrokken ambtenaren ontbrekende archiefstukken een uiterst belangrijke kwestie. Onvindbare informatie leidt tot incomplete dossiers, gebrekkige dienstverlening, vele uren extra werk en soms zelfs verloren rechtszaken en bestuurders die opstappen. De nog altijd nadreunende Toeslagenaffaire van 2019 maakt dat de overheid er veel aan gelegen is om de informatiehuishouding op orde te krijgen.
Gemeenten, provincies en waterschappen werken zich een slag in de rondte om informatie goed en blijvend op te kunnen slaan. Meerdere wetgevingen die met elkaar samenhangen dwingen ze daartoe: de Archiefwet, de Algemene Verordening Gegevensbescherming (AVG) en de Wet Open Overheid (Woo). Maar minimaal de helft van de lokale overheden lukt dat niet, blijkt uit onderzoek van Binnenlands Bestuur en iBestuur onder 48 gemeenten, 6 provincies en 9 waterschappen. Uit de reacties van deze lokale overheden rijst een beeld van een rommelig overheidsarchief dat wordt geteisterd door technische beperkingen, onwelwillende leveranciers en veel uren handmatig werk door tijdelijke technische noodverbandjes.
Onderbelicht
Vrijwel iedere lokale overheid (97%) geeft aan IT-systemen te gebruiken die informatie niet kunnen wijzigen, verwijderen of blijvend kunnen opslaan. Dat ligt voor een deel aan de markt, geven diverse overheden aan. Ze zijn vaak afhankelijk van leveranciers, die functies voor archiveren niet altijd kunnen of willen leveren. Gemeente Almelo omschrijft het als volgt: "Dossiervorming en archivering worden door kleine leveranciers vaak niet meegenomen in de ontwikkeling, zijn vaak onderbelicht of worden niet volledig ondersteund. Dat de gemeente daarmee vervolgens niet aan wetgeving voldoet, wordt onvoldoende onderkend. Aandacht hiervoor bij leveranciers, maar ook bij de gemeente zelf is van belang."
Een deel van de overheden probeert dat op te lossen door koppelingen aan te leggen tussen applicaties en centrale (archief)systemen. Of, in veel gevallen, door ambtenaren informatie handmatig te laten selecteren voor langdurig bewaring. Dit soort workarounds worden door archivarissen zelf als risicovol bestempeld door de menselijke handelingen en de bijhorende grote kans op fouten. Vijf lokale overheden (8%) geven aan dat informatie in de archieven ontbreekt.
Ongeveer de helft (51%) schrijft dat gegevens langer bewaard worden dan de termijnen die in de wet zijn voorgeschreven. Anderen houden het op "veel extra werkzaamheden en hoge kosten". Gemeente Meijerijstad schrijft: "Bij tijdig vernietigen vallen de documenten/archiefbescheiden onder de Wet open overheid, terwijl ze al vernietigd hadden moeten worden. Ook mag de burger verwachten dat we ons aan de termijnen van vernietiging houden in verband met de privacy." In sommige gevallen kunnen verzoeken tot verwijderen van gegevens technisch niet worden uitgevoerd (8%) of wordt informatie niet naar een blijvende bewaarplaats overgedragen (11%). Het werkelijke percentage ligt vermoedelijk hoger, omdat niet alle 63 overheden die deelnemen aan het onderzoek duidelijkheid geven over de problemen.
VNG: gemeenten moeten aan de slag
De Vereniging Nederlandse Gemeenten herkent de problemen bij gemeenten met Microsoft-producten. "We beseffen dat gemeenten door met name corona M365-producten snel hebben moeten invoeren. Als VNG zagen we al snel dat dit ondersteuning nodig had. We hebben hierop een werkgroep gehad met 74 aanmeldingen en een eindproduct in de vorm van praktische tips om M365 in te richten. Tevens hebben we met Grip op Informatie diverse webinars gegeven om gemeenten te ondersteunen. Gemeenten moeten en zijn hiermee aan de slag. Maar naast alle andere gemeentelijke taken is het uitdaging alles tegelijk te doen. In het najaar gaan we vanuit Grip op Informatie een roadmap maken met Microsoft om de vijf belangrijkste uitdagingen voor gemeenten met pakketten van Microsoft aan te pakken."
Geen aansluiting op Document Management Systeem
Ambtenaren geven tegenover Binnenlands Bestuur en iBestuur aan dat er bij Microsoft-producten onder meer problemen zijn met werkdocumenten die medewerkers bijvoorbeeld in Microsoft Teams opslaan en e-mails die niet automatisch worden opgeslagen in het Document Management Systeem (DMS). De Vereniging Nederlandse Gemeenten onderschrijft de problemen in een reactie en zegt: "Gemeenten moeten en zijn hiermee aan de slag." (Zie het kader bij dit artikel voor de complete reactie van de VNG.)
Opvallend is ook dat overheden, zoals de gemeenten Zutphen en Delft, wijzen naar de leveranciers. Die zouden zich te laat zijn gaan richten op de Archiefwet en de AVG. Zo meldt een overheid dat "het ontwikkelen van de genoemde functionaliteit niet voor iedere leverancier een even hoge prioriteit heeft". Andere klagen over "extra modules" die moeten worden aangeschaft nodig om archieftaken uit te kunnen voeren, waarbij sommige aangeven dit te duur te vinden. "We verwachten dat we tussen de vijf en tien jaar nodig hebben om alle problemen rondom archivering op te lossen", laat de gemeente Zutphen weten. "Hier ligt ook een externe oorzaak en afhankelijkheid aan ten grondslag. Veel van onze leveranciers zijn zich pas onlangs gaan richten op naleving van de Nederlandse wet- en regelgeving op het gebied van overheidsinformatie."
Zelf voor gekozen
Maar het zijn toch echt de overheden zelf die de keuze maakten om systemen aan te schaffen die niet aan de eisen voldoen, stelt IT-jurist Mathieu Paapst. Hij verbaast zich over het gebrek aan zelfreflectie van sommige overheden. Uit sommige antwoorden blijkt zelfs dat overheden pas in het afgelopen jaar begonnen zijn met in kaart brengen welke systemen wel of niet voldoen aan de wetten. "Het komt erop neer dat overheden veel te afhankelijk zijn geworden van hun grote leveranciers en ze gewoonweg bij het snelle schakelen in het coronatijdperk niet goed opgelet bij aanbestedingen."
Event: Leadership in Digital, 28 maart
Digitale tijden vereisen digitale leiders en die kunnen vanuit verschillende uitgangsposities komen. CIO’s, CTO’s en andere C-level leiders in de digitale wereld krijgen stevige eisen, grote druk en flinke verantwoordelijkheden. Wat zij nodig hebben om succesvol te zijn, wordt belicht op het event Leadership in Digital, op 28 maart 2025 in Capital C (Amsterdam). Leiderschap heeft vele kanten, waar verschillend gedrag bij hoort. Kom je ontwikkelen, ontpoppen en verstevigen als digitaal leider: meld je aan.
Oplossingen worden door overheden vaak pas over "enkele jaren" verwacht, met enkele uitschieters naar vijf, zes of zelfs tien jaar. Tien overheden schrijven dat het nog "vele jaren" duurt voordat problemen zijn opgelost, onder meer omdat leveranciers het niet op korte termijn kunnen oplossen en er gewacht wordt op een nieuw systeem. Volgens Paapst moeten overheden al jaren met al hun overheidsapplicaties voldoen aan de AVG en de Archiefwet, maar ook aan de Wet open overheid, die eist dat informatie eenvoudig beschikbaar kan worden gesteld. Hij vraagt zich af hoe redelijk het is om daar nog vele jaren op te moeten wachten.
"Het is zorgwekkend dat de organisaties verwachten dat het nog zo lang gaat duren voordat regelgeving wordt nageleefd", zegt de IT-jurist. "Het is alsof we terug in de tijd zijn gegaan. Al sinds 2007 is er aandacht voor dit thema. Destijds met het programma Nederland Open in Verbinding, waarbij overheden juist gestimuleerd werden voor meer opensource-oplossingen en loskomen van leveranciers." Overheden hebben wat Paapst betreft niet goed nagedacht of niet goed opgelet met de aanschaf van populaire IT-systemen. "Het probleem is vooral dat de afhankelijkheid van een kleine groep dezelfde grote leveranciers enorm groot is. Een probleem dat al vele jaren speelt."
Losse applicaties en handwerk
Een groot deel van de overheden geeft aan onnodig veel informatie op te slaan op deze losse applicaties, wat leidt tot nadelige effecten zoals dichtgeslibde IT-systemen en hoge (personeels)kosten vanwege het vele handmatige werk en hoge energieverbruik. Ook klagen diverse overheden over informatie die onvindbaar is wanneer er verzoeken in het kader van de Wet open overheid worden gedaan. "Door het ontbreken van deze functionaliteit kunnen we niet voldoen aan de eisen vanuit Archiefwet en AVG", laat gemeente De Wolden weten.
Uit de antwoorden die overheden geven ontstaat een beeld van vele uiteenlopende soorten systemen die geteisterd worden door technische beperkingen. Door overheden genoemde voorbeelden van IT-systemen zonder geschikte archieffuncties zijn onder meer verouderde taakspecifieke applicaties uit het sociaal domein, maar ook Centric-applicaties en de applicaties iFinanciën en iBurgerzaken van PinkRoccade, net als diverse HRM-systemen en VTH-systemen. Een waterschap beschrijft hoe mailboxen niet conform de archiefwet permanent bewaard worden.
Haastige spoed
Met name gemeenten ervaren opvallend vaak problemen met moderne, onlangs aangeschafte systemen van Microsoft waaronder Outlook, Teams, Sharepoint en M365. Het lijkt er volgens experts op dat haastig aangeschafte ICT om onder meer thuiswerken mogelijk te maken vervelende effecten heeft op het archief. "Recentelijk is Microsoft365 in gebruik genomen met als belangrijkste toepassing Teams. Het samenwerken aan bestanden heeft hiermee een impuls gekregen", reageert gemeente Doesburg. "Echter, deze toepassing beschikt niet over functionaliteit voor archiveren conform de Archiefwet. Hierdoor is een niet te beheren hoeveelheid informatie ontstaan en werkafspraken om informatie handmatig in het archiefsysteem te registeren worden niet altijd gevolgd."
Microsoft: wij ondersteunen gemeenten volop
Microsoft geeft in een reactie over de problemen die gemeenten met hun producten ervaren aan dat gemeenten door de covid-periode meer en meer gebruik zijn gaan maken van het Microsoft-platform voor het (online) samenwerken, zoals vergaderen via Teams en het delen en gezamenlijk werken aan documenten via Sharepoint, Teams en Onedrive. Een woordvoerder van de techreus stelt dat het M365-platform wel degelijk uitgebreide mogelijkheden biedt voor goed informatiebeheer met data lifecycle management, waaronder archivering.
"Vanuit Microsoft werken wij nauw samen met overheden, lokale implementatiepartners en in het geval van gemeentes de VNG om hen actief te ondersteunen bij de inrichting, adoptie en uitdagingen van informatiebeheer middels het Microsoft-platform. Wij doen dat onder andere door regelmatig webinars en kennisuitwisselingsessies te organiseren, waarbij we de gemeentes aanmoedigen om ervaringen te delen. Onlangs organiseerden wij bijvoorbeeld een webinar over informatiebeheer in de publieke sector, waaraan meer dan 400 medewerkers van overheid en gemeenten deelnamen. Daarnaast staan we altijd open voor feedback en werken we samen met gemeenten aan productverbeteringen."
Dit artikel is eerder gepubliceerd bij Binnenlands Bestuur en iBestuur, zustertitels van AG Connect.
Reacties
Om een reactie achter te laten is een account vereist.
Inloggen Word abonneeVerschillende wetten zijn met elkaar in tegenspraak eenvoudiger is het niet.
Zelfs de privacy wet heeft regels dat gegevens bewaren moet en dat ze verwijderd moeten worden.
Overheden bouwen geen software, dat doen IT-leveranciers. Gemeenten, provincies en waterschappen, maar ook de belastingdienst, het UWV, DUO, etc..... hebben hele specifieke software nodig. De markt voor die software is dus per definitie heel klein (voor een burgerzaken-applicatie heb je maximaal maar 342 klanten). Het effect daarvan is dat we in Nederland maar een handjevol IT-leveranciers hebben die deze specfiieke software maken. Overheden hebben dus niet de keus in tientallen leveranciers.
Een van de wetten waar we ook aan moeten voldoen is de aanbestedingswet. Dat betekent in de praktijk een gedwongen externe winkelnering. Je kunt in een aanbesteding wel heel hard eisen dat je aan al de genoemde wetten tot op detail moet voldoen. Het resultaat zal zijn, dat of geen enkele leveranciers inschrijft of dat geen enkele leveranciers daadwerkelijk kan voldoen. Dat betekent dat een mislukte aanbesteding, zonder gunning. Dan sta je nog met lege handen, ondanks je heel stoer hebt gedaan in je aanbesteding.
Kunnen we uit deze fuik komen. Ik denk het wel, maar ik waarschuw al vast, het gaat tijd kosten. We moeten meer aan het stuur gaan zitten als overheid wat IT-betreft en niet denken dat het vanzelf wel gaat gebeuren. Daarom is gemeenteland een beweging ontstaan, als de Common Ground. Het is vele ambtenaren, die hun hard op de goede plek hebben en kennis van zaken hebben (ja die bestaan!), dat een gemiddeld applicatie-landschap van een gemeente een kluwen van applicaties is geworden, waar je heel goed moet bepalen hoe het werkt. Daar willen we van af.
Dat betekent dat we terug naar de basis moeten als we over gegevens hebben: eenmalig opslaan, meervoudig gebruik. Als je dat realiseert, kun je je ook veel meer concentreren op privacy en security aspecten, omdat je de data lost hebt gehaald uit die silo applicaties. Als je toch bezig bent, ontvlecht die applicaties in al zijn onderdelen, dus naast data, ook de bedrijfslogica, de procesflow en de front-end (zeg maar dat wat je ziet op je schermpje) en je kunt by-design alles herontwerpen en bouwen.
De Common Ground beweging, dat inherent een informatiekundige visie is kan nog worden verstevigd met een IT-Infrastructurele visie en dan zou je dat als blauwdruk kunnen gebruiken om daadwerkelijk de IT bij de overheid op een hoger plan brengen. Er zijn al een aantal voorbeelden van functionaliteiten (gebruik hier niet meer het woord applicatie, want dat duidt juist op verkokering) die volgens de Common Ground principes zijn gebouwd. In plaats van applicaties aanbesteden (vaak in de vorm van een SaaS-applicatie), besteden we een software-ontwikkeltraject aan (in gezamenlijkheid met andere gemeenten). Dat heeft als voordeel dat je vanaf scratch de functionaliteiten beschikbaar kan stellen en volgens by-design security, privacy, archiefwaardig opslaan, toegankelijkheid, gebruikersvriendelijkheid en onderhoudbaarheid kan inbrengen.
Mijn stelling is dat een dergelijke weg sneller gaat, dan hopen dat de bestaande leveranciers hun bestaande (vaak oude en op basis van oude technologie gebaseeerde) appplicaties dat nog gaan veranderen. Overigens sluit je ook zo Big-Tech uit, als je de IT-Infrastructurele visie opneemt in de Common Ground beweging. Van de 100% van de functionaliteiten die Big-Tech biedt, hebben overheden vaak maar 20% nodig. En daar betaal je de hoofdprijs voor. Wat dat betreft stel ik een pas op de plaats voor.