Adviescolleges: investeer in digitale samenleving vanwege corona

De samenleving moet wendbaarder worden gemaakt. Dat is nodig omdat we moeten leren leven met het coronavirus en de onzekerheid die dit met zich meebrengt, zeggen de adviescolleges. Zij hebben een vijftal scenario's opgesteld variërend van een situatie waarbij corona niet meer is dan een verkoudheid, via een toestand van continue strijd tegen het virus tot een worst case scenario. Voor elk van de scenario's is nagedacht hoe de samenleving zich daar het best op kan voorbereiden.

Centraal staat dat bij een opleving van het virus de maatschappij niet meer zo snel ontwricht mag raken als de afgelopen twee jaar. Naast een hoop andere maatregelen speelt digitalisering een belangrijk rol zodat bijvoorbeeld digitale contacten fysieke ontmoetingen kunnen vervangen als die niet mogelijk zijn. Voor allerlei sectoren zijn de scenario's bekeken.

Onderwijsinstellingen moeten in ieder geval in korte tijd kunnen overstappen van fysiek naar digitaal onderwijs. Dat vergt andere vormen van didactiek en examinering. Om deze transformatie op tal van terreinen mogelijk te maken, is het belangrijk om te investeren in mogelijkheden tot om- en bijscholing.

De Adviesraad voor wetenschap, technologie en innovatie en De Jonge Akademie (KNAW) wil dat universiteiten werk maken van een slimmer academisch jaar. Hoe kunnen we verantwoord gebruikmaken van digitale technologieën? Herbezinning op de optimale mix van fysiek, online en hybride werken is nodig. Online werken levert kostenbesparingen en milieuwinst op. Netwerken, creativiteit en diepgaande kennisuitwisseling profiteren echter van fysieke ontmoetingen. Door hybride werkvormen kan iedereen meedoen, inclusief onderzoekers die kwetsbaar zijn of uit regio’s en landen komen met minder reismogelijkheden.

Wetenschappers, kennisinstellingen en financiers moeten zich ook bezinnen op hoe onderzoeksresultaten sneller, maar met waarborging van kwaliteit, gedeeld kunnen worden. Zij dienen werk te maken van de ontwikkeling van een data-ecosysteem voor wetenschap en innovatie, dat ervoor zorgt dat data voldoen aan de principes van vindbaarheid, toegankelijkheid, interoperabiliteit en herbruikbaarheid. (FAIR).

Digitale vormen niet een volwaardig alternatief

Als corona nog jaren bij ons blijft als een forse griep (Griep+-scenario) kan nagedacht worden of activiteiten die nu vooral in het najaar en de winter plaatsvinden zoals grote evenementen, examens en participatiemomenten in gemeenteraden, naar de zomer kunnen worden verplaatst. Maar de zomer is al vol en ook het moment dat veel mensen vakantie opnemen. Daarom zouden ook goede digitale alternatieven moeten worden ontwikkeld. "Hierbij dient wel de kanttekening te worden geplaatst dat deze digitale vormen in de beleving en in financieel opzicht vaak geen volwaardig alternatief vormen voor de fysieke variant. Zo ontbreekt het ondernemers en instellingen met een relatief geringe marktomvang vaak nog aan een werkend verdienmodel", waarschuwen de auteurs.

Maar bijvoorbeeld het overschakelen op digitale vormen van beraadslagingen en besluitvorming bij de overheid moet zo snel mogelijk wettelijk worden geregeld. Daarbij zet de Raad voor het Openbaar Bestuur wel kanttekeningen bij de effectiviteit daarvan omdat digitaal vergaderen afbreuk doet aan de kwaliteit van het democratische debat en de gedachtenuitwisseling. "Wat er met name bij ontbreekt, is de interactie: ieder vertelt een eigen verhaal van achter een scherm en uiteindelijk stemt ieder zoals gepland." Fysiek vergaderen behoort de norm te zijn en digitaal vergaderen de uitzondering, stelt de Raad.

Ook de Raad voor Strafrechtstoepassing en Jeugdbescherming ziet mogelijkheden om bezoek aan gevangenissen en jeugdinstellingen en activiteiten daarbinnen gewoon doorgang te laten vinden door de inzet van digitale alternatieven. Maar de Raad waarschuwt ook dat voor bepaalde therapieën, zoals agressietraining, het van belang is dat fysieke therapie in groepen mogelijk blijft. Videobellen is uitdrukkelijk geen volwaardig alternatief voor de invulling van het recht op bezoek, stelt de Raad, maar de instellingen moeten wel hun infrastructuur ervoor op orde hebben.

De Raad voor Cultuur wil dat de cultuursector nu investeert in een goede voorbereiding op een nieuwe pandemie (preparedness). Die omvat veel aspecten zoals een goede ventilatie, maar ook de ontwikkeling van een robuuste digitale infrastructuur waar kunst- en cultuurinstellingen gebruik van kunnen maken. Digitalisering kan wel zorgen voor zichtbaarheid en continuering van activiteiten, maar het biedt nog geen solide verdienmodel. Sterker nog, het vergt flinke investeringen om dit op een kwalitatief hoog niveau te krijgen. Er zal een ongelijk speelveld ontstaan tussen grotere instellingen met buffers, slagkracht en marketing enerzijds en de kleinere instellingen die kwetsbaarder zijn anderzijds, vreest de Raad.

Pas op voor privacyschending

De Adviesraad Internationale Vraagstukken waarschuwt voor een al te enthousiast inzetten van surveillance en early-warningsystems bijvoorbeeld met tracking-apps, geavanceerde camera’s, integratie van big data en sociale media om Covid-19 onder controle te kunnen houden. Als dat niet op transparante en democratisch gecontroleerde manier gebeurt, kan dat leiden tot mensenrechtenschendingen, inbreuk op privacy en onnodig gebruik van data voor andere doeleinden, zoals controle op vluchtelingenstromen of commercieel gewin. Het is noodzakelijk om oog te houden voor de negatieve effecten van dergelijke surveillance. Nederland moet, via de EU, actief inzetten op beleid, monitoring en adequate rapportage.