'Zet sociale datawerkers in die mensen helpen met systemen'

Opeens hangen er overal in Apeldoorn witte kastjes aan de lantaarnpalen. Sommige inwoners vertrouwen er niet. Er gaat een petitie rond van bezorgde burgers die zich verzetten tegen de uitrol van de ‘Slimme Stad’. Wat willen ‘ze’ bereiken? In feite zijn de kastjes bedoeld voor multipoints van het Oostenrijkse bedrijf RadioLED. Multipoints zijn kleiner zenders, onderdeel van de infrastructuur voor een draadloos communicatienetwerk. Ze registeren helemaal niets. Toch begrijpt Levien Nordeman, docent en onderzoeker bij de Hogeschool Utrecht, heel goed dat de witte kastjes inwoners argwanend maken. Vooral om Apeldoorn wel degelijk bezig is om een slimme stad te worden. Waar de slimme stad zou moeten leiden tot meer gemak voor de inwoners, brengt het bij hen vooral gevoelens van controleverlies met zich mee, blijkt uit onderzoek. ‘Ze’ doen maar.

Dataverbeeldingskracht

‘Het spiegelpaleis van data. Hoe wetenschappers, ontwerpers en toekomstverkenners algoritmes en AI toegankelijk maken.’ is een boek over onze complexe relatie met data. De bezorgde burgers die de witte kastjes van de overheid wantrouwen, zijn dezelfde mensen die online spullen bestellen of appjes versturen, zonder zich er altijd bewust van te zijn dat al die handelingen data genereren. Nordeman beschrijft een wereld waarin technologie steeds meer onderdeel uitmaakt van de omgeving, zodat we nauwelijks meer merken dat we het gebruiken. Technologie wordt zo iets dat ver van ons af staat, dat een beetje eng is en vooral heel moeilijk , waar we het liefst maar niet te veel over na moeten denken. Het boek is een pleidooi voor meer dataverbeeldingskracht, het vermogen om een beter beeld te krijgen van de rol die data speelt in de alledaagse wereld. ‘Juist doordat data en algoritmes en AI enerzijds in ons leven verweven zijn, maar anderzijds ook heel abstract zijn, moeten we woorden, metaforen en ideeën ontwikkelen om wat meer grip te krijgen op die data,’ zegt Nordeman.

Verkleedpartij

Het boek neemt de lezer mee op een zoektocht langs allerlei mensen die je anders naar data laten kijken. Zo is daar ontwerper Martine Stig, die ‘biometrische selfies’ maakt. Daarmee laat ze zien hoe een machine een portret ‘ziet’, namelijk als een raster van 68 punten in het gezicht die samen genoeg aanknopingspunten genereren voor gezichtsherkenning. ‘In een digitale foto wordt die data verkleed als foto,’ zegt Nordeman. ‘Ook ChatGPT start met data, en ‘verkleedt’ die data tot een betekenis. De manier waarop machines kijken is een integraal onderdeel van ons leven geworden. Het is belangrijk dat we ons daarvan bewust zijn.’

Waarom moeten we zo nodig bewust worden van het feit dat achter het boodschappenmandje in de webshop ‘verklede data' schuilgaan? ‘Dat winkelmandje staat voor iets groters. We zijn gewend om te kijken naar een wereld waarin we de data vooral niet zien. Wil je betekenisvol deelnemen aan een datasamenleving, dan moet je van tijd tot tijd die andere kant ook kunnen zien, om te weten wat er misgaat, om veranderingen voor te stellen en om als burger en overheid op een andere manier met data om te kunnen gaan.’

Verantwoordelijk individu

Techbedrijven, maar ook wetgevers, maken van de omgang met data iets heel individueels, schrijft Nordeman. Het is je eigen verantwoordelijkheid om akkoord te gaan met algemene voorwaarden, of om een cookiemelding weg te klikken. Daardoor ervaren we de omgang met data minder als een gemeenschappelijke uitdaging. Dat kan anders, denkt hij. ‘Het start bij een groter bewustzijn over de momenten waarop we de verantwoordelijkheid bij het individu leggen, bijvoorbeeld als het gaat over datageletterdheid. Voor je het weet zeg je tegen mensen: "jij moet dit weten, jij weet dat niet". Dan maak je het hun probleem.'

Niet vermenselijken

Anders omgaan met data begint met het gebruiken van andere woorden en beelden. Techbedrijven zijn de laatste jaren steeds meer zweverige woorden gebruiken, alsof er magie plaatsvindt. Woorden als vibes, mood en energie geven digitale diensten iets abstracts, alsof ze zijn losgekoppeld van het data-analysemodel dat eronder schuilgaat. ‘Dat magische is deel van de aantrekkingskracht,’ knikt Nordeman. ‘Mijn studenten hebben sterk de neiging om ChatGPT te vermenselijken. Ze zeggen ‘ChatGPT zegt…’ of ‘hij vertelt mij…’. Daar ga ik op in. Is het een hij? Nee, het is een chatbot. Wat doet die chatbot? Hij genereert teksten. Laten we het dan een tekstgeneratietool noemen, een generator. En wie heeft die generator gemaakt? OpenAI. Oké, dus ChatGPT is een applicatie gemaakt door een Amerikaans techbedrijf. Door dat te benoemen, laat je zien dat het onderdeel is van een economische structuur.  Specifiekere taal vergroot de mogelijkheden om kritisch na te denken.’

Cliché stockfoto

Ook beeld stuurt onze ideeën over technologie enorm. De stockfoto bij dit artikel is volgens Nordeman bij uitstek een voorbeeld van hoe het níet moet. ‘Als je stockfoto’s zoekt over technologie, dan krijg je veel blauwe beelden met witte lijntjes, enen en nullen te zien. Het gaat over robots en over de toekomst. Wat we nodig hebben, zijn beelden die passen bij wat wij als samenleving belangrijk vinden. Er moeten mensen op te zien zijn, en dan niet die ideale, supercapabele, slimme gebruikers die de techbedrijven graag tonen, maar iemand die helemaal niet zo goed met technologie overweg kan. Iemand waarin inwoners zich herkennen.'

Sociale datawerkers

Een andere omgang met data betekent ook anders omgaan met de mensen die zich zorgen maken over witte kastjes in de stad. Nordeman is geïnspireerd door manier waarop in het sociaal domein wordt omgegaan met mensen. Hij stelt voor om sociale datawerkers op te leiden. ‘We kunnen iets leren van de manier waarop bijvoorbeeld inwoners met schulden worden ondersteund. Voor het boek interviewde ik Amerikaanse onderzoekers die mensen helpen om grip te krijgen op hun kredietscore. Ik vond hun houding zo interessant. Datageletterdheid is belangrijk, maar daarnaast is het goed om naast iemand te staan en erkennen: "deze systemen zijn ook complex, ik weet het ook niet allemaal. Laten we samen ontdekken wat het betekent." Dat is een manier van zorgen voor elkaar.’