Onderzoek: Overheid vergeet ICT bij klimaatdoelen

Al proberen overheden uit klimaatoverwegingen hun energieverbruik terug te dringen, ze lijken één ding over het hoofd te zien: het toenemende gebruik van ICT. Om alle burgerzaken digitaal te regelen, bedienen overheden zich van uitdijende verzamelingen aan hard- en software, zoals servers, applicaties, besturingssystemen en softwareplatforms. Daarnaast neemt de datahonger van de overheid fors toe doordat publieke organisaties vaker met AI werken. De benodigde rekenkracht voor data-analyse en opslagruimte voor uitdijende datasets blijven groeien.

Toch heeft driekwart van de overheidsorganisaties geen specifieke klimaatdoelen opgesteld voor het eigen ICT-verbruik, blijkt uit een enquête van AG Connect en Business Insider onder 89 overheidsorganisaties. Zowel gemeenten, waterschappen, provincies, ministeries en uitvoeringsorganisaties namen deel.

Geen specifieke ICT-maatregelen

Deelnemende ministeries, met duizenden medewerkers, geven in meerderheid aan zich te houden aan rijksbrede afspraken om klimaatdoelen te halen. Zij stellen dat ICT hier ook onder valt. Van diverse mogelijke specifieke maatregelen die het stroomverbruik verlagen, is met name bij de lokale overheden geen sprake.

Van lokale overheden hanteert verreweg het grootste deel geen klimaatdoelen voor ICT. De gemeente Amsterdam (18.000 medewerkers) geldt daarop als uitzondering, als een van de gemeenten die hier wel op stuurt. De hoofdstad hanteert onder meer een 'actieplan Groene ICT', waarin de gemeente een duurzame sourcing-strategie - een inkoopstrategie - stelt te hanteren. Amsterdam stelt bovendien in te zetten op de reductie van energie en grondstoffen.

Data-opslag neemt snel toe

Een digitaliserende overheid betekent ook dat de benodigde data-opslag van organisaties flink toeneemt. Niet alleen het aantal bestanden dat overheden bezitten, maar ook de grootte van die bestanden neemt toe, zo blijkt uit antwoorden van de overheden.

Slechts twee overheidsorganisaties geven aan dat hun data-opslag de afgelopen jaren gelijk is gebleven. De hoeveelheid AI-toepassingen bij de overheid stijgt explosief, variërend van chatbots tot slimme geluidsmeters en automatische beeldherkenning in de openbare ruimte. Experts vinden echter dat er onvoldoende aandacht is voor de gevolgen voor de toename van energieverbruik (zie kader 2).

De gemeente Den Haag stelt dat haar data-opslag door zowel de groei van data als bewaarplichten jaarlijks met 10- tot 15 procent toeneemt. Er zijn ook organisaties die een percentage van 30- tot 40 procent noemen, zoals Waterschap Hunze en Aa. Gemeente Vaals spreekt van een toename van 2,7 terabyte in de afgelopen 4 jaar. Het CBS telt zo’n 50 terabyte aan gegroeide opslag.

Overstap van eigen servers naar Cloud

Veel overheden blijken te zijn overgestapt naar zogeheten software-as-a-service-modellen, waarbij zij softwaresystemen voor een maandelijkse toelage van externe partijen huren. Velen hebben hierbij hun data gemigreerd naar de cloud, zo geven overheden aan.

Voor veel organisaties is het niet duidelijk of inzichtelijk in hoeverre hun data-opslag bij de leverancier is toegenomen. Slechts veertien van de 89 overheden geven aan dat zij de afgelopen jaren meer servers hebben gebruikt.

Minder dan de helft beperkt data-opslag

Ongeveer de helft van de organisaties neemt maatregelen om de benodigde data-opslag te beperken, uit het oogpunt van energieverbruik. De Dienst Uitvoering Onderwijs (DUO) is daar één van. De organisatie, met zo’n 2.300 medewerkers, probeert sinds enkele jaren de hoeveelheid data-opslag in toom te houden.

DUO probeert zijn eigen maatwerkapplicaties zo min mogelijk rekenkracht te laten verbruiken, meldt een woordvoerder. De organisatie verschaft zichzelf daarover inzicht via dashboards. Ook stimuleert DUO haar ontwikkelteam om in hun werk zoveel mogelijk maatregelen te nemen die het energieverbruik van ICT van DUO terugdringen. “Daarnaast gaan we aan de slag met grootschalige opruimacties rondom e-mails, afdelingsschijven en wiki’s.”

Data verwijderen

Er zijn meer manieren: Gemeente Utrecht, met bijna 6.000 medewerkers, zet in op de deduplicatie van documenten, oftewel het verwijderen van dubbele kopieën van bestanden. Ook werkt de gemeente aan de compressie van documenten; het verkleinen van bestanden. Anderen noemen de migratie van bestanden naar de cloud als maatregel om minder data op te slaan.

Enkele organisaties, zoals de gemeenten Waalwijk en Wassenaar, geven aan dat de toenemende data-opslag ze geld kost. Niet het milieu, maar de portemonnee van de lokale overheden blijken een drijfveer om data-opslag te verminderen. Daarnaast speelt de archiefwet een rol als drijfveer. “De gemeente moet voldoen aan wetgeving rondom archivering," aldus een woordvoerder van de gemeente Waalwijk. "Het betekent dat de gemeente actief gegevens opschoont en vernietigt.”

Praktische maatregelen voor groenere ICT

De rijksoverheid stelde in 2019 ICT-speerpunten op om de afgesproken klimaatdoelstellingen te halen. Deze gaan bijvoorbeeld over de inkoop van duurzame producten en diensten, het uitsluitend gebruikmaken van duurzame datacenters, het nastreven van klimaatneutraal werken en het zoveel mogelijk minimaliseren van de CO2-voetafdruk.

Er zijn verschillende maatregelen mogelijk om het ICT-gebruik te vergroenen, stellen organisaties op het gebied van duurzaamheid en ICT, waaronder stichting Stimular. Een bekend voorbeeld is de toepassing van zogeheten EEE-standaarden (Energy-Efficient Ethernet), waarbij een netwerk in een soort slaapmodus belandt als er weinig data worden verstuurd. Grofweg de helft van de overheidsorganisaties blijkt hiervan gebruik te maken.

Ook de open industriestandaard Advanced Configuration and Power Interface (ACPI) en gebruikmaken van gedeelde videokaarten of een output op het moederbord zorgen voor een besparing op stroomverbruik. Van beide opties maken zes van de tien overheidsbedrijven gebruik. Het is daarnaast raadzaam om gebruik te maken van energiezuinige LED- of LCD-monitoren en cloud computing, stellen duurzaamheidsorganisaties. Hier geven overheidsorganisaties meestal gehoor aan. In beide gevallen geeft zo'n negen op de tien overheden aan dit toe te passen.

Medewerkers verplichten om de opties van energiebesparing van hun besturingssystemen in te zetten, zoals experts aanraden, blijkt dan weer een brug te ver voor veel overheidsorganisaties. Slechts 32 van de 87 organisaties verplichten hun werknemers hiertoe. Verschillende organisaties geven aan dat dit "centraal afgedwongen" wordt.

Appatuur overheden gaat slechts 5 jaar mee

Overheden stellen doorgaans zo'n 4 à 5 jaar te doen met computers. Gevraagd of zij maatregelen nemen om de levensduur van deze apparaten te verlengen, antwoorden acht op de tien organisaties bevestigend.

Het Ministerie van Buitenlandse Zaken wijst daarbij wel op een randvoorwaarde: het mag geen gevolgen hebben "voor de weerbaarheid van de digitale werkomgeving".Apparaten moeten wel kunnen blijven voldoen aan de laatste beveiligingsupdates. Andere organisaties geven aan dat het recyclen van systemen vanwege veiligheidsmaatregelen niet altijd mogelijk is. Gemeenten waaronder Blaricum recyclen apparatuur niet, uit vrees dat er persoonsgegevens achterblijven.

Het langer gebruikmaken van apparatuur blijkt wel de heilige graal naar een duurzamere ICT-wereld te zijn, bleek in 2021 uit onderzoek van het Utrecht Sustainability Institute. Dat de nood aan de man is, bleek uit de resultaten van de studie: in 2021 dankten Nederlanders liefst 50 miljoen apparaten af. De ICT-sector dreigt daarmee een van de vervuilendste sectoren van het land te worden.

'Impact van ICT op milieu is onderbelicht'

Volt-Tweede Kamerlid Marieke Koekkoek stelt “niet verbaasd” te zijn door de resultaten. “Het was me al wel duidelijk dat er nog niet voldoende bewustwording over dit thema is. Dat een digitale infrastructuur ook een klimaatimpact heeft, is onderbelicht. Ik vind het zorgelijk dat het nadenken hierover nu pas op gang komt, want de digitalisering is al lange tijd gaande. Het zal alleen nog maar belangrijk worden in ons leven. Door de komst van AI zullen we alleen nog maar meer energie verbruiken. "We moeten ervoor waken om van de digitale industrie geen vervuilende industrie te maken.”

De politica pleit dan ook voor “concrete actie”. “Het zou goed zijn om datacentra te verplichten om hun koelwater te recyclen. Ook een bewustwordingscampagne over dit thema zou goed zijn. Als we allemaal zouden nadenken over hoeveel e-mails we in onze mainbox hebben die allang weg kunnen, zou dat enorm helpen.”

Overheidsorganisaties hebben een voorbeeldfunctie voor het gehele bedrijfsleven. Zij zouden wat Koekkoek betreft dan ook het voortouw moeten nemen in het kritisch kijken naar hun dataopslag. “Bepaalde data moet je lang bewaren, maar er zijn ook veel data die je niet nodig hebt. Je zou dit onderdeel kunnen maken van je transparantieverplichting. Al die opgeslagen data, wat kost dat nu eigenlijk? Veel gemeenten laten al vrijwillig hun CO2-voetafdruk zien. ICT zou daar een onderdeel van kunnen zijn. Als je dat in kaart hebt, zou je wetgeving voor kunnen stellen waarin staat hoe lang je je data vanuit klimaatoogpunt mag bewaren.”

‘Het ontbreekt software-ontwikkelaars aan meetgegevens’

Bernard van Gastel, universitair docent Duurzame Digitalisering bij het informaticainstituut aan de Radboud Universiteit, stelt dat de overheid meer kan doen om klimaatdoelen op te stellen op het gebied van ICT. Er is volgens hem te weinig grip op ICT en het energieverbruik ervan. “Het is tijd om software onder de loep te nemen.De prikkels om te verduurzamen bij softwareleveranciers zijn er niet, of te zwak.Duurzaamheidseisen staan bijvoorbeeld niet tot nauwelijks genoemd in software aanbestedingen en worden niet zwaar meegewogen. Door deze eisen op te nemen in aanbestedingen kan er druk opgevoerd worden om te verduurzamen.”

Ook moeten softwaredevelopers beter gefaciliteerd worden. “Het ontbreekt software-ontwikkelaars vaak aan meetgegevens en energiemonitoring. De komende jaren worden een uitdaging: het verbruik van ICT stijgt, en er zijn nog niet genoeg duurzame energiebronnen om dit op te vangen.”